Velika nostalgija za socijalizmom u Istočnoj Evropi

KAPITALIZAM JE UNIŠTIO SVE VRIJEDNOSTI: Velika nostalgija za socijalizmom u Istočnoj Evropi

Stagnirajući privredni rast i posljedice tranzicije su u mnogim post-komunističkim državama izazvali nov i nepredviđni fenomen: socijalističko-komunističku nostalgiju, odosno rastuće pozitivno mišljenje o periodu od prije 1989. godine

Nema apsolutno nikakve sumnje da je u mnogim državama istočne Evrope tranzicija iz državnog socijalizma u liberalnu demokratiju  bila duga i trnovita. Politička liberalizacija i prelazak iz sovjetske komandne ekonomije u ekonomiju slobodnog tržišta su imale različite društveno-ekonomske posljedice, a također je bilo mnogo neispunjenih obećanja i očekivanja.

Dok su problemi tranzicije varirali od zemlje do zemlje, najčešće je došlo velike nezaposlenosti, nedostatka sigurnosti posla i, neizbježno, ekonomske nestabilnosti. Stagnirajući privredni rast u mnogim post-komunističkim državama je, međutim, također izazvao nov i nepredviđni fenomen: socijalističko-komunističku nostalgiju, odosno rastuće pozitivno mišljenje o periodu od prije 1989. godine.

Razlozi za to su sigurnost koju je nudio državni socijalizam i važni socijalni i ekonomski uspjesi dirigovane ekonomije. Drugi faktori koji doprinose nostalgiji su neuspjesi i neizvjesnosti postojećeg sistema – kapitalističke liberalne demokratije.

Poslije Drugog svjetskog rata, Zapad je posmatrao Istočnu Evropu kao džinovski logor od 90 miliona ljudi pod komunističkom represijom. To je možda bilo tačno iz njihove perspektive tokom Staljinovog doba, ali ne toliko od kasnih 1950-ih. U vrijeme pada Berlinskog zida 1989. godine, ljudi iz istočne Evrope nisu sebe smatrali zarobljenicima sistema.

Komunistički sistem je bio veoma uspješan u nametanju i prenošenju socijalističkih uvjerenja masama. Građani mnogih od tih država su prihvatili i usvojili vrijednosti socijalističkog patriotizma, koji je zamijenio ranije nacionalističke i druge prethodno postojeće norme u regionu.

I ne samo to, već je socijalistički sistem uspio da industrijalizuje i transformiše njihove  ekonomije. Regionom koji je prije Drugog svjetskog rata u velikoj mjeri bio poljoprivredni i nerazvijen, dominirali su uspjesi u  infrastrukturi, proizvodnji i industriji.

Plodovi socijalizma

Od kasnih 1970-ih, na primjer, poljska državna metalurška kompanija “Zjednočenie Hutništva Zelasa i Stali” je u to vrijeme bila veća od takve britanske kompanije. Na listi svjetske proizvodnje bila je ispred američke korporacije “Betlehem steel” i odmah iza ”US steela”. Narodna Republika Poljska je postala veliki proizvođač i izvoznik bakra i četvrti najveći proizvođač uglja na svetu – iza SAD, Rusije i Kine. Tokom 1970-ih, poljska rudarska industrija je bila toliko modernizovana da je čak u Americi prodavala mašine i znanje.

Mađarska je postala najveći proizvođač međugradskih i gradskih autobusa u cijelojeloj Evropi. Tokom 1970-ih, fabrika Ikarus je izvozila autobuse na SAD, gdje su korišteni u gradskom saobraćaju Portlanda, Oregona i Los Anđelesa. Mađarska je takođe planirala osvajanje tržišta elektronike i obrade podataka sa državnom kompanijom Videoton (osnovanom 1969). Do kasnih 1970-ih, ona je imala više od 300 miliona dolara obrta godišnje

Bugarska je u istom vremenskom periodu u potpunosti bila industrijalizovala svoj poljoprivredni sektor i stvorila 170 agroindustrijskih kompleksa, koji su cijelu Evropu snadbijevali svježim i konzervisanim voćem i povrćem visokog kvaliteta. Jedna bugarska državan kompanija je također uspjela stvoriti najveću međunarodnu transportnu flotu u Evropi, koja je prevozila paradajz od Sofije do Danske, grožđe sa Crnog mora u Holandiju, i zapadnonjemačke mašine u Tursku.

 

Od 1979. godine, Bugarska je pokrenula reformu, koja je veći naglasak stavila na efikasnosti proizvodnje i decentralizovanu ekonomiju, naročito u lahkoj industriji i poljoprivredi. Centralno planiranje je tako postalo manje kruto, i ovaj uspješan pokušaj stvaranja ravnoteže između razvoja poljoprivrede i industrijske proizvodnje je nesumnjivo doprinio napretku nacionalne ekonomije tokom 1980 -tih godina.

Postoje više razloga za objašnjenje uspješnog centralizovanog ekonomskog sistema Istočne Njemačke: ona je imala zapadno industrijsko naslijeđe, visok nivo ekonomskog napretka i generacije kvalifikovanih radnika. Ekonomija Istočne Njemačke je nagrađivala inovacije i efikasnost, što je omogućilo toj komunističkoj državi da stvori proizvode najvišeg kvaliteta u Istočnom bloku. Iako ekonomija nacije nije bila savršena, nestašice su bile minimalne i činilo se da je centralno planiranje radilo prilično dobro.

Briga za čovjeka, bez velikih klasnih razlika

Život za prosječne stanovnike istočne Evrope u vrijeme državnog socijalizma je bio nemjerljivo bolji nego što je bio prije Drugog svjetskog rata. Godišnji prihod po glavi stanovnika u 1974. na primjer, bili su od 3.000 dolara u Čehoslovačkoj do 1 200 u Rumuniji. U istoj godini u Zapadnoj Nemačkoj je bio 6000 dolara, a u Španiji 2.200.

Važno je napomenuti da, obzirom da je u socijalističkim zemljama bilo vrlo malo ekstremno bogatih ili izuzetno siromašnih ljudi, godišnja zarada po glavi stanovnika je zapravo bliža realnom prosječnom prihodu po osobi, u poređenju sa zemljama Zapadne Evrope, što znači da je bilo malo razlike u ekonomskom bogatstvu između socijalističkih i zapadnih država.

Ekonomska i tehnološka dostignuća tokom sovjetske ere bila su praćena ogromnim ulaganjima u socijalne programe i javne službe. Među njima su bili zdravstvo, obrazovanje i vrtići, koji su bili pristupačni ili besplatni. Jedna od glavnih karakteristika socijalističkih društava bila je sveobuhvatni  zdravstveni sistem koji je obezbjeđivala država.

 

Drugo bitno svojstvo socijalističkih država je bilo jaka posvećenost opštem obrazovanju i iskorjenjivanje nepismenosti.  Komunistički sistem je obezbjeđivao široko razvijenu obrazovnu mrežu, od osnovih škola do univerziteta, dok je većina istočnoevropskih studenata, u zavisnosti od zemlje, prije 1989. dobijala neku vrstu državne pomoći u vidu školarine, smještaja i knjiga. Iako su obrazovanje i zdravstvo predstavljali samo dio javnih usluga koje su se nudile istočnim Evropljanima, one su za komunističke režime  bile osnovne.

Razočarenje i gađenje prema kapitalizmu

Ovaj izuzetan nivo ekonomskog i socijalnog napretka, posebno u oblasti zdravstva i obrazovanja, od suštinskog je značaja za rastuće razočarenje i gađenje prema kapitalističkom sistemu koje osjećaju građani savremene Istočne Evropi. Značajni segmenti stanovništva u istočnoj Evropi  danas imaju gori život, a post-komunistički sistem po pravilu se smatra kontrolisanim, parazitskim i nesposobnim, i takođe povezan sa kriminalom i korupcijom.

Svaka država širom regiona je imala probleme u prilagođavanju novom političkom i ekonomskom poretku, neke više nego druge. Zanimljiva primer je Istočna Njemačka, čiji su građani doživjeli ogroman psihološki šok, krizu identiteta, konfuziju i frustraciju od naglog prelaska u kapitalizam, jer su njihovi prethodni životi odjednom smatrani bezvrijednim. Oronula privreda se još nije oporavila, a situacija je još gora zbog stalnih demografskih problema, jer je došlo do pada broja stanovnika, nataliteta i seobe mladih u Zapadnu Njemačku ili druge dijelove Evrope.

Drugi još godi slučaj je neuspjeh Bugarske da se integriše u globalni kapitalistički sistem. U deceniji nakon raspada Sovjetskog Saveza (1992-2002), bugarsko selo je uništeno i ispražnjeno uništavanjem zadruga i masovnim seobama. Bugarska je od pada državnog socijalizma pretrpjela ekonomski i socijalna razaranja, koja mogu da objasne jak osjećaj komunističke nostalgije koja postoji u toj zemlji, posebno na selu.

Kao i Bugarska i Istočna Njemačka, i ostale istočnoevropske zemlje su doživjele ogromnu ekonomsku nejednakost i nesigurnost. To izaziva negativnu ocjenu kapitalističke sadašnjosti i pozitivan pogled na socijalističku prošlosti, što objašnjava i jako prisustvo socijalističe nostalgije u politici postkomunističkih zemalja.

U svom članku, “Socijalistička nostalgija i njene posljedice u Rusiji, Bjelorusiji i Ukrajini”, sociolog Stiven Bela daje podatke koji ukazuju da je više od polovine odraslog stanovništva u cijeloj regiji istočne Evrope dalo pozitivnu ocjenu socijalističkom ekonomskom sistemu.

Pošto je socijalistička nostalgija danas sve jači fenomen u Istočnoj Evropi, ona se među građanima odražava na različite načine. Njoj su doprineli neuspjesi i neizvjesnosti postojećeg kapitalističkog sistema i liberalne demokratije, u poređenju sa sigurnošću koju je garantovao državni socijalizam. Zanimljivo je razmišljati o tome kako će cijeli region gledati na to u budućnosti i da li će se, ili neće, ova vrsta nostalgije pretvoriti u nešto mnogo veće od onoga što već jeste.

(Autor: Kurt Biray/Open Democracy/GLOBAL CIR)