Profesor političkih nauka na Univerzitetu San Diego govori o zloupotrebi vjere u političke svrhe i rasprostranjenom savezu države i uleme u muslimanskim društvima.
Ahmet T. Kuru profesor je političkih nauka na Državnom univerzitetu San Diego. Doktorirao je na Univerzitetu Washigton, nakon čega je bio angažiran kao postdoktorant na Univerzitetu Columbia u SAD-u. Autor je nagrađivane knjige Sekularizam i državna politika prema religiji: Sjedinjene Američke Države, Francuska i Turska (Cambridge University Press) i kourednik je (s Alfredom Stepanom) knjige Demokratija, islam i sekularizam u Turskoj (Columbia University Press). Njegove knjige i radovi prevođeni su na arapski, bosanski, kineski, francuski, indonežanski i turski jezik.
Njegova knjiga iz 2019. godine „Islam, autoritarizam i nerazvijenost: Globalna i historijska usporedba“ (Islam, Authoritarianism, and Underdevelopment: A Global and Historical Comparison), koju je publicirao Cambridge University Press, nedavno je u Americi dobila nagradu za najbolju knjigu Američkog udruženja političkih nauka za međunarodnu historiju i politiku, a do naredne godine trebala bi biti prevedena i na bosanski jezik.
Profesor Kuru govori o njegovoj najnovijoj knjizi, kao i o zloupotrebi vjere u političke svrhe i veoma rasprostranjenom savezu države i uleme u muslimanskim društvima.
- Kako biste saželi glavne teme Vaše knjige i u čemu se ogleda njen najveći značaj?
– Moja knjiga analizira 49 država s većinskom muslimanskom populacijom, s fokusom na njihove trenutne probleme nasilja, autoritarnosti i socioekonomske nerazvijenosti. Tvrdi da ni islam ni zapadni kolonijalizam nisu krivci. Umjesto toga, knjiga naglašava da je izvor problema savezništvo između islamskih učenjaka (uleme) i države, koje je nastalo sredinom 11. stoljeća i nastavilo marginalizirati intelektualce i trgovce iz tog vremena sve do danas. Moja knjiga se razlikuje od ostalih djela koja analiziraju probleme u muslimanskom svijetu u dvije glavne tačke. Prvo, ona upoređuje muslimanski svijet sa Zapadnom Evropom i tvrdi da u obje regije intelektualni/ekonomski uspjeh i neuspjeh imaju slične razloge. Stoga su muslimanski svijet i Zapadna Evropa mnogo sličniji nego što se to generalno pretpostavlja.
Drugo, moja knjiga analizira ne samo trenutne probleme, već i historijska dostignuća muslimanskog svijeta. Ona razrađuje ideju kako je muslimanski svijet bio znatno razvijeniji od Zapadne Evrope između 8. i 12. stoljeća, u smislu filozofije/nauke i ekonomije. Između 13. i 16. stoljeća Zapadna Evropa sustigla je muslimanski svijet; obje regije imala su uporediv i sličan nivo razvoja u to doba. Ipak, od 17. stoljeća do danas Zapadna Evropa je postepeno postala naučno i ekonomski razvijenija.
Ukratko, islam nije izvor problema. Ustvari, islam je bio savršeno kompatibilan s razvojem između 8. i 11. stoljeća – kada je muslimanski svijet živio naučno i ekonomsko Zlatno doba.
- Koji su glavni vjerski i politički razlozi Zlatnog doba muslimana?
– Glavna pokretačka snaga Zlatnog doba muslimana bili su dinamička trgovačka klasa, koja je obavljala interkontinentalnu trgovinu između Afrike, Azije i dijelova Evrope, i intelektualna klasa,(koja je kreirala vjerska i svjetovna djela sa svojim kritičkim, kreativnim i nezavisnim umovima. Od 8. do sredine 11. stoljeća ove dvije klase su se međusobno podržavale u muslimanskom svijetu. Većina islamskih učenjaka u to doba finansirala se trgovinom. Ovo je period kada su se u muslimanskom svijetu pojavili eminentni islamski učenjaci, poput Ebu Hanife, i svjetski poznati muslimanski filozofi, poput Al-Farabija, Ibn Sinaa i Al-Birunija.
Tokom tih stoljeća Zapadna Evropa, kojom su dominirali vojni vladari i katoličko svećenstvo, bila je daleko iza muslimanskog svijeta po broju biblioteka, kvalitetu gradskog života i razvoju monetarne ekonomije.
- Kada i zašto su stvari krenule ‘nizbrdo’ u muslimanskom svijetu?
– U 11. stoljeću abasidske halife u Bagdadu, teško oslabljene rastućim šiitskim državama u Sjevernoj Africi, Egiptu, Siriji, pa čak i Iraku, pozvali su na ujedinjenje sunitskih sultana, uleme i narodnih masa. Da bi objedinili sunite, dvojica uzastopnih abasidskih halifa, definirali su “ostale”: proglasili su određene šiite, racionalističke teologe (mutezile) i filozofe kao heretike, koji su mogli biti kažnjeni smrću.
Ovakav poziv naišao je na odobravanje novonastale turske vojne sile – carstva Seldžuka – koje je, na kraju, zagospodarilo većinom centralne Azije, Irana, Iraka i Anadolije. Pokretačka snaga širenja Seldžuka bilo je širenje iqta’a, sistema raspodjele prihoda od zemljišta i poljoprivrednih poreza, koji su poljoprivredna dobra i općenito ekonomiju stavili pod vojnu kontrolu. Takva politika oslabila je ekonomski kapacitet i socijalni položaj trgovaca, koji su ranije finansirali nezavisne islamske učenjake.
Veliki seldžučki vezir Nizam al-Mulk osnovao je niz medresa, takozvane nizamijje. Ove su medrese pomogle uspostavljanju sunitske ortodoksije, objedinjujući ranije konkurentne pravne i teološke škole. One su, također, služile za proizvodnju sunitske uleme koja će se udružiti s državom protiv šiita i drugih neortodoksnih grupa. Genijalni naučnik Al-Gazali imao je ključnu ulogu u ovom procesu svojim pisanjem nekoliko utjecajnih knjiga, u kojima je kritizirao i osudio filozofe, racionalističke teologe i određene šiite.
Od 12. do 14. stoljeća seldžučki model ulemansko-državnog saveza proširio se i na druge sunitske države u Siriji, Egiptu i Sjevernoj Africi, posebno na Memlučko carstvo. Križarske i mongolske invazije ubrzale su širenje modela ulemanske države, jer su muslimanske zajednice tražile utočište od haosa strane invazije kod vojnih i vjerskih vlasti. Savez ulema-država marginalizirao je nezavisne učenjake i trgovačku klasu. Tako su muslimani izgubili intelektualni i ekonomski dinamizam.
- Kako biste ukratko uporedili prethodnu individualističku ulemu (naprimjer, Ebu Hanifu) i današnju ulemu pod državnim pokroviteljstvom?
– Iako je većina ranih islamskih učenjaka odbijala da ih plaća država te se samostalno finansirala trgovinom, nova klasa uleme pojavila se nakon sredine 11. stoljeća i uglavnom su postajali državni službenici. Zbog toga je muslimanski svijet prestao stvarati kreativnu, veliku ulemu nakon uspostavljanja saveza ulema-država. Posljednji veliki učenjaci islama su Taftazani i Džurdžani s kraja 14. stoljeća.
Danas turska Direkcija za vjerska pitanja (Diyanet) upravlja s oko 100.000 imama koje plaća država. Ovi imami trebaju služiti državi i “čuvati” islamsku tradiciju. Od njih se ne očekuje da kažu ili napišu nešto originalno, kritično i kreativno. Dakle, vjerovatno nijedan od ovih 100.000 imama neće biti ni približno produktivan kao Ebu Hanife.
Ebu Hanife (umro 767. godine), nasuprot tome, bio je trgovac svilom i odbio je služiti državu. Kada ga je abasidski halifa primoravao da prihvati njegovu ponudu da bude qadi (sudija), Ebu Hanife je to odbio. Zbog odbijanja biva zatvoren, a potom na smrt otrovan, čime je postao uzor ranoj ulemi da insistira na njihovoj nezavisnosti od države.
Historičar Hayyim Cohen analizirao je živote 3.900 islamskih učenjaka koji su živjeli u periodu od 8. do 11. stoljeća i došao do zapanjujućih rezultata: od ukupnog broja tih učenjaka, svega devet posto imalo je status državnih službenika, dok je ostatak od 91 posto egzistenciju obezbjeđivalo kroz privatno poduzetništvo, baveći se uglavnom trgovinom.
- Kako je Zapadna Evropa krenula naprijed?
– Za razliku od muslimanskog svijeta, Zapadna Evropa je u 11. stoljeću doživjela razdvajanje Katoličke crkve i države. To je bio rezultat historijske slučajnosti: crkveni poglavari i sveti rimski carevi pokušali su dominirati jedni nad drugima u 11. i 12. stoljeću. Ali, na kraju, ni jedni, ni drugi nisu uspjeli. To je sasvim slučajno institucionaliziralo razdvajanje Crkve i države.
Odnos moći između Crkve i države pomogao je usponu univerziteta (stvarajući klasu intelektualaca) i usponu gradova-država (s utjecajnom buržoaskom klasom) u 11. i 12. stoljeću. Kasnije su ove dvije klase dovele do renesanse, štamparske revolucije, geografskih otkrića i naučne revolucije u Zapadnoj Evropi. Tokom ovih revolucija Zapadni Evropljani su efikasno koristili štampariju, nautički kompas i barut.
- Kakav je bio utjecaj Osmanskog carstva? Kakva je bila uloga štamparije u prosvjećivanju širih narodnih masa?
– Osmanska, Safevidska i Mogulska imperija, koje su dominirale muslimanskim svijetom od 15. do 18. stoljeća, koristile su samo barut. Dok su zapovjednici vojske ovih carstava uvažavali važnost baruta, nisu shvatili značaj štamparije. Ove imperije nisu imale intelektualnu ili buržoasku klasu koja bi shvatila važnost štamparije.
Dalje, ulema je štampanje smatrala prijetnjom njihovom vjerskom, obrazovnom i intelektualnom monopolu. Muslimani nisu štampali nijednu knjigu od 1455. godine (kada je štampana prva evropska knjiga) do 1729. godine (kada je štampana prva osmanska knjiga). Kao rezultat toga, do 1800. godine procijenjena prosječna stopa pismenosti dosegla je 31 posto u Zapadnoj Evropi, u poređenju sa samo jedan posto u Osmanskom carstvu. Jaz u pismenosti između zapadnih i muslimansko većinskih država uglavnom se zadržao do danas.
- Koje su promjene neophodne u današnjim društvima i umovima naroda da bi se postigao određeni napredak i pokušala sustići Zapadna civilizacija?
– Danas u većini muslimanskih država dominiraju verzije saveza ulema-država. U mnogim slučajevima ovi savezi države i uleme finansiraju se novcem od nafte. Ekonomija zasnovana na nafti učinila je ekonomsku klasu zavisnom od države u mnogim zemljama. Da bi se postigla demokratizacija i ekonomski razvoj, zemlje s većinskom muslimanskom populacijom moraju zamijeniti naftnu ekonomiju stvarnom i produktivnom ekonomijom. Oni, također, trebaju zamijeniti sistem u kojem vlada savezništvo ulema-država sistemom poštenja i meritokratije. U meritokratskom sistemu ekonomski poduzetnici i intelektualci mogu biti motivirani inovativnošću, proizvodnjom i konkurencijom.
I intelektualna kreativnost i ekonomska produktivnost zahtijevaju nezavisnost od države. Savez ulema-država stoljećima je sprečavao takvu intelektualnu i ekonomsku nezavisnost. Nadam se da će u budućnosti ovaj savez postati slabiji, a intelektualne i ekonomske klase postati jače širom muslimanskog svijeta.
Razgovarao Resul Mehmedović (Al Jazeera)
Dialogos
