Pokojna država Jugoslavija, jedan njen vrlo mali dio doduše, formalno-pravno još uvijek postoji zahvaljujući Handžar diviziji. Ovaj zapanjujući podatak postaje još čudniji kada se sazna da jedino hrvatska Vlada pridaje značaj tom malom dijelu teritorije pokraj malog francuskog grada Villefranche-de-Rourgue. Kratka protokolarna vijest agencije HINA odaslana 17. septembra prošle godine glasila je da je Ivica Pančić, tadašnji ministar hrvatskih branitelja iz domovinskog rata, prisustvovao obilježavanju “60. obljetnice stradanja hrvatskih vojnika u pobuni protiv nacističkih zapovjednika”. Hrvati su sudjelovali u Drugom svjetskom ratu u raznim formacijama i na raznim stranama, baš kao i većina građana ostalih zemalja ali mala je nepoznanica o njihovom bojevanju u jugozapadnoj Francuskoj. Partizanske jedinice popunjene ljudima iz Hrvatske vodile su žestoke borbe diljem teritorije koja se nekada zvala Jugoslavija i nije poznato da su dospjele znatno zapadnije od Trsta. Ustaške formacije, organizovane kao Verstarken Kroatischen Infanterie-Regiment 369, imale su zapaženu ulogu na istočnom frontu, posebno u Staljingradu, manja mornarička jedinica kratkotrajno je organizovana u akvatoriju Crnog mora dok je avijacija imala manju ulogu na istočnom frontu. Domobrani, pak, uglavnom nisu odmicali daleko od sopstvenih domova. Ostaje pitanje koji su hrvatski vojnici organizovali pobunu u Francuskoj. Detaljnije istraživanje otkriva zanimljivu činjenicu da su pobunjenici bili pripadnici “Handžar divizije” regrutovani uglavnom u Bosni i Hercegovini. Stoga se otvara pitanje da li se 17. septembra 1943. desila pobuna hrvatskih ili bosanskih vojnika. Pitanje nije nebitno jer to je značajan događaj za historiju Drugog svjetskog rata. Villefranche-de-Rourgue je prvi oslobođeni grad u okupiranoj Francuskoj. Sloboda je kratko trajala, ali Francuzi tom događaju daju istaknuto mjesto. Spomenik pobunjenicima podignut je na prilazu mjestu do kojeg vodi ulica Avenue des Croates, tako nazvana u čast “hrvatskih vojnika”.
HITLER PODRŽAO HIMMLERA
Formiranje “Handžar divizije” bila je ideja Heinricha Himmlera, koji je smatrao muslimane prirodnim saveznicima Njemačke u borbi protiv britanske imperije koja je vladala najvećim dijelom teritorije naseljene muslimanskim stanovnicima te je 6. decembra 1942. predložio Hitleru formiranje divizije sastavljene isključivo od Bošnjaka. Pregled stanja na terenu činio je logičnom Himmlerovu ideju. Globalno gledano, u oružanom sastavu Trećeg Rajha sudjelovalo je oko 2 miliona “nearijevskih” vojnika. Imali su čak i formaciju sastavljenu od indijskih vojnika, brojne nacije u sastavu tadašnjeg Sovjetskog saveza dale su značajne jedinice za njemačku oružanu silu baš kao i znatan dio evropskih naroda. Treći Reich pokušao je organizovati čak i jedinicu od zarobljenih britanskih vojnika, ali taj potez im nije uspio. Arapi su bili važni u njemačkim planovima za slom britanske imperije jer su se tu podudarale težnje Njemačke za globalnom hegemonijom i lokalnog stanovništva za sopstvenom slobodom.
U Bosni i Hercegovini već je bio u toku izuzetno složen rat: onaj svjetski između “sila osovine” i saveznika, ideološki između komunista i desničara, te građanski između pripadnika različitih nacija kojima je osnova za podjelu bila religijska. U tom trenutku Bošnjaci nisu imali organizovane značajnije jedinice, s izuzecima Legije Muhameda Hadžiefendića te jedinice Huske Miljkovića, te se lokalno stanovništvo našlo na udaru četničkih formacija, češće, te ustaških jedinica, rjeđe. Bošnjački predstavnici tražili su zaštitu u Berlinu nadajući se nekoj vrsti autonomije jer, iako su bili u znatno boljem položaju od Srba u okviru NDH, njihov status ipak je bio drugorazredan. Samo rijetki smatrali su se “Hrvatima islamske vjeroispovijesti” popularno nazvanim “hrvatskim cvijećem”. Hitler izdaje naredbu o formiranju bošnjačke jedinice 13. februara 1943. te šalje Von Ribbentropa u Zagreb da iznudi saglasnost “te smiješne države”, kako je Himmler nazvao Pavelićevu Hrvatsku. Mjesec dana kasnije divizija je zvanično formirana te je počelo regrutiranje u Bihaću, Brčkom, Doboju, Mostaru, Sarajevu, Tuzli, Slavonskom Brodu, Zagrebu i Zemunu. Međutim, već na samom početku pojavljuju se problemi. Pavelić insistira na hrvatskom imenu jedinice, nekim oznakama, regrutiranju iz ustaških redova te uključenju katolika u ovu formaciju. Ubrzo je postalo očito da će biti teško naći dovoljan broj dobrovoljaca među “hrvatskim muslimanima” te se pristupa i “diplomatskom ubjeđivanju” te, na kraju, prisilnoj mobilizaciji. Zbog nedostatka ljudstva te udovoljavanju nekim Pavelićevim zahtjevima, jedan broj katolika je također uključen u diviziju čije je čak i ime bilo sporno. Poznata je bila pod nazivima: Musekmann Division, Kroatische-SS-Freiwilligen-Division, Kroatische SS-Freiwilligen-Gebrigs-Division, kao i 13.SS-Freiwilligen-bosn.herzogow.Gebrigs-Division (Kroatien), te SS Division “Bosnien-Herzegowina”).
Službeno i najpoznatije ime je: 13th Waffen Gebirgs Division der SS “Handschar”. Broj katolika nije smio preći 10 posto ljudstva mada su podaci o ovom segmentu donekle kontradiktorni. Navodi se brojka od 2.800 katolika da bi godinu kasnije taj broj spao na 400. Oficiri su bili gotovo isključivo Nijemci. Neuobičajeno za SS jedinice koje nisu imale kršćanskog kapelana u svojim sastavima, Handžar divizija ima imama u svakoj jedinici. U maju je grupa imama poslana u Potsdam na ideološku indoktrinaciju. Kuhinja je prilagođena islamskim vjerskim potrebama, obezbijeđeno je upražnjavanje muslimanske molitve pet puta dnevno dok su uniforme prilagođene sa vjerskim i SS oznakama te fesom umjesto kape. Borbeni fes je bio zelenkasto-sive boje dok je svečani bio crvenkasto-bordo. Mobilizacijski problemi bili su veliki te je divizija u junu brojala svega 9.000 od planiranih 46 hiljada ljudi. Zbog nemogućnosti kvalitetne obuke na prostoru NDH te nesuglasica sa ustaškim vođama, jedinica je prebačena na obuku u južnu Francusku, Le Puy i Le Rozier, zbog sličnosti terena onom bosanskohercegovačkom. Dezerterstvo je bilo opšteprisutno što pokazuje i podatak da je koncem 1943. godine, na vrhuncu spremnosti, divizija brojala samo 21.000 ljudi. Zbog toga je došlo do smjene na čelu divizije u kasno ljeto 1943. kada je SS-Oberfuhrer Karl Gustav Sauberzweig postavljen na dužnost.
GVOZDENA DISCIPLINA
U Handžar diviziji bili su i komunisti koji su pristupili po partijskom zadatku. Njihova uloga bila je očita u jedinoj pobuni unutar SS jedinica koja se desila tokom Drugog svjetskog rata. Bilo je pojedinačnih incidenata u drugim SS trupama ali ovo je jedina zabilježena pobuna koju je izveo dio 13. pionirskog bataljona smještenog u mjestu Villefranche de Rouergue. U trenutku pobune, komandant bataljona (SS-Geb.Pion.Btl.13) bio je Oskar Kirchbaum a bataljonski imam Halim Malkoč. Gotovo sve komandne dužnosti bile su u njemačkim rukama. Imam Malkoč imao je značajnu ulogu u gušenju pobune pošto je pozvao pobunjenike na predaju te nastojao svojim vjerskim autoritetom pridobiti ih za nacističku stranu. Prve nesuglasice sa komandnim kadrom pojavile su se još u julu, po prijemu vijesti iz Bosne da su njemačke jedinice masakrirale 40 Bošnjaka u akciji protiv partizana. Mnogi od ubijenih bili su zapravo roditelji ili rodbina pripadnika Handžar divizije. Stvari su donekle smirene daljom indoktrinacijom te izdavanjem divizijske novine “Handžar”. Zanimljivo je da je ime divizije i novine sugerisao jedan Nijemac – Gottlob Berger.
Međutim, u noći 17. septembra istinska pobuna uzrokovana je glasinom da će divizija biti poslana na istočni front umjesto u Bosnu. Prema dostupnim podacima, od četvorice vođa pobune, trojica su bili komunisti. Dvojica su ubijena, jedan uhvaćen, dok je Božo Jelenek uspio pridružiti se francuskim jedinicama Pokreta otpora. Drugi izvor tvrdi da je pobjeći uspio Eduard Matutinović te da Jelenek uopšte nije bio među vođama već jedan od rijetkih pobunjenika koji su uspjeli u originalnom planu – pobjeći i pridružiti se francuskom Pokretu otpora. Četvorica vođa, dakle, bili su: Ferid Džanić iz Bihaća, Nikola Vukelić iz Zagreba, Lutvija (ili Luftija) Dizdarević iz Sarajeva te Eduard Matutinović iz Vinkovaca.
Grad je oslobođen, pet njemačkih oficira je ubijeno a mnogi su uhapšeni. Planiran je bio proboj te priključenje Pokretu otpora u južnom dijelu Francuske. Sloboda je kratko trajala i već tokom istog dana jake njemačke snage krenule su u napad. Dan kasnije, strijeljali su 12 pobunjenika a 825 nepouzdanih poslali na prinudni rad u Njemačku ili u koncentracioni logor Nuengamme. I ostatak jedinice je stacioniran u Njemačkoj do završetka obuke te je divizija očišćena od katoličkih vojnika. Bijedni uslovi u Bosni podstakli su pripadnike Handžar divizije da prikupe 88.000 maraka njemačkog Reicha za “Merhamet” što je bilo moguće zbog “njemačkih plaća” pošto su oni bili dio njemačkih a ne hrvatskih trupa. Konačno, u martu 1944. Handžar divizija dospijeva u Bosnu. Pretežno su djelovali u sjevernim dijelovima zemlje gdje su pripadnici divizije počinili zločine protiv civilnog stanovništva. Tokom 7. njemačke ofanzive, zvanična jugoslavenska komisija navela je brojku od 2.000 civila ubijenih od strane Handžar divizije. Inače jedinica je ubrzo postala poznata po žestokim sukobima sa partizanskim snagama te privremenom miru sa četnicima. Josip Broz proglasio je, 17. augusta, amnestiju za pripadnike Handžar divizije koji dezertiraju i pridruže se partizanima. Samo tokom septembra, oko 2000 pripadnika napustilo je diviziju. Taj broj postaje sve veći i krajem godine divizija gotovo da prestaje postojati. Naredni njemački pokušaj bio je formiranje 23. SS divizije “Kama” za koju nikada nije skupljeno dovoljno regruta te je njen ostatak prešao u Handžar diviziju koja je i dalje gubila ljudstvo te je praktički nestala prije kraja rata. Njeni ostaci učestvovali su još u bitkama u Mađarskoj te se predali saveznicima u Austriji.
ULICA BOSANACA
To bi bila kratka priča o Handžar diviziji koja je, eto, zauzela značajno mjesto u historiji više zemalja. Jedan broj pripadnika počinio je ratne zločine prvenstveno protiv srpskih civila u Bosni, jedan broj postao je zagrižen nacističkom ideologijom, uostalom jedinica je bila dio SS političko-vojne organizacije koje je Sud u Nuernbergu proglasio zločinačkom organizacijom, ali isto tako mnogi njeni pripadnici nisu dobrovoljno prišli Handžar diviziji. Značajan broj prešao je u partizane a o svijetlom primjeru iz Villefranche de Rouergue diskutuju i danas historičari Drugog svjetskog rata. No, to nije kraj priče.
Zbog pozitivne uloge u septembru 1943. godine, Francuzi su podigli poginulim pripadnicima Handžar divizije spomenik te imenovali ulicu “Avenija Hrvata”. Razlog je pogrešno uvjerenje da je njemačka jedinica regrutovana u okviru marionetske NDH zapravo sastavljena od Hrvata. Ogromna većina pripadnika divizije bila je bošnjačka a gotovo cjelokupno ljudstvo je bilo iz Bosne i Hercegovine s izuzetkom njemačkih oficira te jednog dijela regrutovanih Albanaca s Kosova. Hrvatski ministar i ambasador prisustvuju ceremoniji obilježavanja godišnjice pobune dok bosanskohercegovačke vlasti, kao i ambasada, ne čine ništa za ovaj svijetli dio bh. historije. Pokojna Jugoslavija, iako izrazito ideologizirana država čiji su kreatori borili se upravo protiv Handžar divizije, pored ostalih, postavila je čak i spomen-ploču u Villefrancheu. Nisu, doduše, dozvolili da se postavi i spomenik koji je već napravio Vanja Radaus, ali su se starali o mjestu pogibije koje je Francuska proglasila eksteritorijalnim. Status, dakle, kakav imaju još ambasade. Kako se država u međuvremenu raspala, ambasade su podijeljene, ali ovaj dio zvanično i dalje pripada nepostojećoj državi. Time podsjeća na Adu Kale, riječno ostrvo na Dunavu između Rumunjske i Srbije, koju su na Berlinskom kongresu 1878. godine zaboravili dodijeliti bilo kojoj državi te je ona ostala u sastavu stotinjak kilometara udaljene Otomanske imperije. Ovaj mali dio Francuske morao bi biti zatražen jer dok Hrvatska izdaje čak i komemorativnu poštansku marku i pokušava prisvojiti spomenik u Villefranche de Rouergue, bh. vlasti šute. Trebale bi zapravo biti glasne i učiniti sve da se ispravi historijska nepravda te imenuje “Avenija Bosanaca” negdje u svijetu. Zaslužili su to ljudi koji su poginuli u borbi protiv nacista. A oni nisu bili iz Hrvatske već Bosne i Hercegovine. Uostalom, zar ne zvuči lijepo – Avenue des Bosniaques!?
KO SU VOĐE POBUNE U FRANCUSKOJ
George Lepre izdao je prije pet godina knjigu “Himmler’s Bosnian Division: The Waffen-SS Handschar Division 1943-1945”. Uz nju, vjerovatno najdetaljniji uvid u pobunu pružio je Mirko Grmek u “Les révoltés de Villefranche: Mutinerie d’un bataillon de Waffen-SS ŕ Villefranche-de-Rouergue, septembre 1943”. Nažalost, nijedna od ove dvije knjige nije dostupna na nekom južnoslavenskom jeziku. George Lepre ljubazno je pružio podatke o vođama pobune:
- Ferid Džanić iz Bihaća (prvi vođa)
- Nikola Vukelić iz Zagreba
- Lutvija Dizdarević iz Sarajeva (u nekim izvorima pojavljuje se ime Luftija)
- Eduard Matutinović iz Vinkovaca
George Lepre u prepisci s autorom ovog teksta ustvrdio je da nije uspio naći nijedan dokument koji bi potvrdio da je i Božo Jelenek bio jedan od “ring lidera”. Eduard Matutinović uspio je preživjeti pobunu i za njega postoje podaci, prvenstveno njemačka potjernica, koja nije raspisana i za Jelenekom.
Spisak ubijenih također je omogućio Lepre. Većinom su bili muslimani, a moguće su manje greške u imenima pošto je od originalnog imena spisak prošao kroz nekoliko prijevoda pa su neka slova preinačena ili izgubljena:
- Mujo Alispahić
- Karamanović (ime nepoznato)
- Jusup Vučjak
- Zemko Banjić
- Efraim Bašić
- Ismet Ćefković
- Zeir Mehičić
- Meho Memišević
- Philipp Njimac
- Ivan Jurković
- Alija Beganović
- Mustafa Morić
- Sulejman (prezime nepoznato)
Piše: Neven Anđelić
Dialogos.ba
