Netačnosti kalendarskih sistema

Datum prvog dana Kurban bajrama u 2012. godini prouzročio je brojne rasprave o hidžretskom kalendarskom sistemu (HKS), posebno u elektronskim medijima, kako među pripadnicima Islamske zajednice u BiH tako i širom islamskog svijeta.

S tim u vezi objavljena su dva značajna teksta u subotnjim dodacima Oslobođenja, 12. i 19. januara 2013. Neposredan povod za polemike u BiH nastale su zbog toga što je tadašnji vrhovni muftija Islamske zajednice u BiH reisu-l-ulema dr. Mustafa Cerić objavio fetvu, kojom je za prvi dan Bajrama određen petak 26. oktobra 2012. (10. dan mjeseca zul-hidždže 1433. godine po HKS). Fetvom je, nepunu sedmicu pred Bajram, poništen datum najavljen Takvimom Rijaseta IZ-a u BiH za 1433. godinu, po kojem je Kurban bajram trebalo da počne dan ranije, 25. oktobra.

Tako je “fetva odlučivala o astronomiji”, kako navodi jedan od kritičara, za što je mogao naći povoda u ovoj rečenici u fetvi: “Takvim Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini se pravi metodom astronomske procjene, osim u slučaju određivanja datuma prvog dana Kurban bajrama, koji je uslovljen danom stajanja na Arefatu, kao jedinstvenog mjesta i vremena ibadeta hadždža!”

Budući da je prvi dan Kurban bajrama bio 25. oktobra u jednoj Turskoj, a 26. oktobra u (“jednoj”, opet tako, s obzirom na značaj u islamskom svijetu!) Saudijskoj Arabiji, jedan drugi kritičar, u jednom elektronskom mediju, objavljuje tekst pod naslovom “Čija je starija: turska ili saudijska?!” I dr. Nedžad Grabus, muftija ljubljanski, pita: “…Ko je dakle odgovorniji za određivanje početka lunarnog mjeseca: znanstvenici, muvekkit, ulema ili muftija? Da li se početak Bajrama određuje fetvom ili naukom? Da li fetva mora biti utemeljena samo na tradicionalnim vrelima ili i na činjenicama, odnosno dokazanim istinama?”

Netačnost kalendarskog sistema

Ne ulazeći u domen dogmatskih temelja HKS-a, prilika je osvrnuti se na “astronomske procjene” iz fetve, i ustvrditi da astronomsko-matematski proračun HKS-a nije toliko tačan da bi mogao ostati izvan rasprava o određivanju dogmatski neupitnih datuma HKS-a! Ovaj sistem odavno pokazuje dane i datume koji ne označavaju tačno kalendarsko vrijeme, ono koje bi bilo u skladu sa prirodnim tokom vremena (sa pojavama mlađaka)! Slikovito prikazano, HKS označava datume toliko netačno koliko časovnik na kojem bi se velika kazaljka nalazila na 12 (puni sat), a mala između dva puna sata: ako se nalazi na “pola 10”, korisnik ne zna je li 9 ili 10 sati!
Mada se to ne vidi kao na satu, “mala kazaljka” HKS-a odavno se nalazi na pola puta od jednog do drugog dana/datuma, što nije bez utjecaja na određivanje Kur’anom i hadisima propisanih početaka najvažnijih islamskih praznika.

Godina HKS-a ima 12 tzv. sinodičnih mjeseci, koji traju od mijene do mijene. Budući da se mlađak “podmlađuje” svakih 29 dana, 12 sati, 44 minute i oko (!) 3 sekunde, tj. oko 29,53059 dana, nije moguće ni na današnjem visokom stupnju astronomske nauke ustanoviti i primijeniti “manje pogrešnu nauku” od one na čijim su temeljima islamski astronomi, još 638. godine po julijanskom kalendarskom sistemu (JKS) ustanovili lako shvatljivu, pamtljivu i primjenjivu kalendarsku cikličnost HKS-a! Proste godine imaju 354 dana, prestupne dan više – ne može ni prostije, ni jasnije, ni praktičnije! Iz ove cikličnosti proizlazi da tzv. “mali hidžretski krug” (30 godina) ima 10.631 dan, a “veliki krug” sedam puta toliko (210 godina, 74.417 dana). Svakih 210 godina ponavlja se kalendarska cikličnost: prvi dan godine, 1. muharrem, počinje u isti sedmični dan (za razliku od “malog kruga”, u kojem se nakon 30 godina ponavljaju datumi, ali ne i dani: svaki krug počinje u neki drugi od sedam sedmičnih dana).

Nije teško izračunati da prosječna godina HKS-a ima 10.631 : 30 = 354,36666 (…) dana.

Istovremeno, prosječna prirodna (12 mijena) godina iznosi: 29,53059 x 12 = 354,36708 dana.
Proizlazi da prosječna godišnja razlika iznosi 0,00042 dana. U 1433. hidžretskoj godini ona je narasla na 0,60186 dana, ili 14 sati i oko 27 minuta.
Tih 14,5 sati iskazuju netačnost HKS-a koja, uz sve razlike u tumačenjima “viđenja” mlađaka, dovodi do zabuna u očitavanju dana/datuma HKS-a. Primijenjeno na sporni datum posljednjeg Bajrama, može se ustanoviti sljedeće: prvi dan Bajrama, po Takvimu, počeo je u četvrtak 25. oktobra 2012. (9. dan mjeseca zul-hidždže 1433.), tačno u 17:54; međutim, matematski i faktički, on je počeo oko 14,5 sati ranije, u srijedu 24. oktobra, u 03h35! Shodno tome, prvi dan Bajrama počeo je u “sitnim satima” upravo u četvrtak, 25. oktobra!

Predočena “naučna pogreška” HKS-a može se, ipak, smatrati objektivnom jer je, unatoč svemu, nauka utkana na maltene savršen način u HKS. Drugim riječima, pravi problem nije u HKS-u, nego u njegovom tumačenju i primjeni, u ljudskoj neslozi:

U nekim islamskim zajednicama, za prvi dan Hidžretske ere uzima se četvrtak, 15. jula 622., dok se u drugima računa da je to bilo u petak, 16. jula 622! Na to dođe dan razlike i u računanju prestupnih godina: kod jednih je to 15-a, kod drugih 16-a godina malog hidžretskog kruga (podudarnost je slučajna sa brojevima/datumima početka primjene HKS-a), pa su tih godina dva dana razlike u primjenama HKS!

…Previše naučno-astronomsko-kalendarološih razloga, zbog kojih je nužno da se pristupi akademski tolerantnoj raspravi islamskih (i ne samo islamskih!) učenjaka, kako o (mogućim?) popravkama HKS-a, tako i o sveislamskom određivanju vremena i prostora, gdje i kada se pojavljuje “bajramski” mlađak! U vrijeme u kojem živimo, to se može očitati na mobitelu!

Pravoslavni i katolički Božić?

Prilika je osvrnuti se i na još svježiji kalendarski događaj, i kalendarsku grešku, na “pravoslavnu” novu 2012. godinu, koja je nastupila 14. januara. Istina, atribut “pravoslavna” nema pandana u drugoj temeljnoj kršćanskoj vjeri, katoličkoj (nema “katoličke” nove godine), ali ima u Božiću: u “katoličkom” (25. decembra) i 13 dana “mlađem”, “pravoslavnom”, 7. januara. U prethodnoj rečenici Božić je, kao praznik, mogao biti napisan i malim slovom, kao zajednička imenica, ali nije, jer je upotrijebljen u značenju vlastite imenice: Božić, kao vlastito ime “Malog Boga”, “Boga-Čovjeka”, “Božjeg sina-jedinca”!

Eto, tu je pitanje “ko je u pravu”: oni koji rođendan Božjeg jedinca slave 25. decembra ili oni koji to čine 13 dana kasnije? Pitanje nije dogmatske nego kalendarološke prirode: koji je kalendarski sistem tačniji – “katolički” (gregorijanski) ili “pravoslavni” (julijanski)?

Matematski odgovor je nedvojben: gregorijanski sistem je za oko 26 puta tačniji! Zbog toga što u odnosu na prirodni tok vremena (u odnosu na tzv. tropsku godinu) JKS gubi osnovnu jedinicu mjere, dan, svakih 128 godina (i nešto više), dok gregorijanski sistem akumulira tu razliku za 3.333,33333 (…) godine!

U vrijeme kada je uveden u upotrebu, 45. godine p.n.e, u doba Julija Cezara po kojem nosi ime, JKS je bio “perfektan”, u odnosu na dotadašnji rimski i ostale tada poznate kalendarske sisteme. Prilika je podsjetiti na vrlo jednostavno i pamtljivo pravilo julijanskog sistema: proste godine imaju 364 dana, a dan više imaju one koje su djeljive sa 4! Jasno k’o dan! Lako je izračunati da prosječna kalendarska godina ima 365,25 dana.

Međutim, prirodna, tropska godina (vrijeme između dviju proljetnih ravnodnevnica) ima 365.242199 dana. Proizlazi da je godina JKS duža za oko 0,0078 dana. Razlika je narasla na 10 dana u XVI stoljeću, pa je Gregorije XIII (rimski papa 1572-1585.) naredio da se izvrši reforma JKS. Izvršena je ovako: ostaje pravilo da je prestupna godina djeljiva sa 4, ali ona mora biti djeljiva i sa 400! Manjak od 10 dana, za koliko je zaostajao JKS, nadoknađen je tako što su ubačeni u novi sistem: u petak, 5. oktobra 1582. godine po JKS bio je – 15. oktobra 1582. po gregorijanskom sistemu!
“Papin kalendar” nisu htjeli prihvatiti ni protestanti ni pravoslavci. Jedan od najvećih astronoma u istoriji, Kepler, govorio je da su protestanti “radije u neslozi sa papom nego u slozi sa suncem”! Ipak, u protestantskim zemljama su vremenom uviđali da je novi sistem mnogo tačniji, pa su ga počeli uvoditi u svjetovnu i crkvenu praksu (Velika Britanija tek od 1752!).

Što se tiče pravoslavne crkve, na Sinodu održanom u Istanbulu 1923. razmatran je, među ostalim temama, i prijedlog za korekciju gregorijanskog kalendarskog sistema, čiji je autor Milutin Milanković, profesor nebeske mehanike na Beogradskom univerzitetu. Milanković je toliko usavršio “papin kalendar”, da dan razlike u odnosu na prirodni tok vremena nastaje tek nakon oko 40.000 godina! Njegov sistem prihvatile su pravoslavne crkve u Bugarskoj, Grčkoj, Kipru, Poljskoj, Rumuniji, SAD…

– Ovaj reformisani julijanski kaledar se primenjuje u većini Pravoslavnih crkava i tačniji je u odnosu na gregorijanski. Ruska pravoslavna crkva nije odbacila ovaj kalendar, već je samo poput naše, odložila njegovu primenu, zapisao je autor Milanković u svojoj knjizi “Uspomene, doživljaji i saznanja”.

Pošto JKS “programski” zaostaje za prirodnim tokom vremena, nije teško izračunati kojeg bi proljeća mogli u isti dan pasti božić i uskrs! Ipak, mnogo je vjerskih, naučnih i logičkih razloga, za skorašnje odustajanje od julijanskog kalendarskog sistema u preostalim pravoslavnim crkvama, među kojima su srpska i ruska.

Oslobođenje