Moralna pristojnost: Ko smo mi?

Autor je redovni profesor Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Sarajevu

U promišljanju dvadesete godišnjice obilježavanja genocida u Srebrenici, vjerovatno bi na ovom mjestu mnogo bolju argumentaciju za ono što želim reći dao Nenad Dimitrijević, čiji je tekst “Kolektivna moralna odgovornost s onu stranu uzročnosti i krivice” objavio časopis “Reč” Beograd 2010. godine, a koji je dio njegove knjige “Dužnost da se odgovori. Masovni zločin, poricanje i kolektivna odgovornost” koja je prevedena s engleskog i objavljena 2011. godine u Beogradu. Jasno je da se i u Srbiji nalaze brojni pojedinci koji pokušavaju na drukčiji način tretirati ono što se dogodilo i što opterećuje odnose dva najbrojnija naroda u Srbiji i Bosni i Hercegovini – Srbe i Bošnjake. Nažalost, kolektivne identifikacije sa stereotipnim predstavama i prošlosti i sadašnjosti ne dozvoljavaju ovim glasovima da postanu glasniji i utjecajniji.

Kako je vidljivo u cijeloj halabuci oko britanske rezolucije osude zločina genocida počinjenog u Srebrenici, a koja je predložena Vijeću sigurnosti UN-a, postoji više nivoa testiranja spremnosti da se govori jezikom istine, ili barem da se istina dokuči te da se o njoj sa svim detaljima govori. To je potrebno i radi pravde, ali i moralne pristojnosti najvećeg broja ljudi koji se groze ubijanja, nanošenja boli ili činjenja nemogućim uvjeta života članovima druge grupe samo zato što su drukčiji (druge nacije, rase, etničke ili religijske skupine itd.). Jedan nivo ovog aktueliziranja jeste onaj “neutralni” ili “inozemni”, drugi je satisfakcija “žrtve”, pri čemu su vidljivi brojni podnivoi u svakom od njih, pa i kod “žrtve” gdje se često u tu kategoriju ubacuju i oni koji su tu samo zbog kolektivnog identiteta, ali i određenog stepena vlastite promocije, u kojoj su moguće konstrukcije da takvi vide sebe kao onog koji u jednom stoljeću deseti put (?!) “strada”. Treći nivo jeste nivo “krivca – krivaca i krivice”. Sasvim je jasno da se na javnoj sceni gotovo hirurški precizno pokušavaju razdvojiti svi navedeni nivoi te pojednostaviti, prije svega, moralna pristojnost koja u principu ne uključuje kritičko preispitivanje vlastitog doprinosa, bilo kao kolektivnog ili osobnog. Komotnost i sigurnost se najčešće nalaze u kolektivnim identitetima, jer će se samo tako u suštini nemoralni postupci pretvoriti u bolesno objašnjenje da se radi o “pravdi”, preventivnom djelovanju u zaštiti “vlastitog naroda” ili “oslobodilačkom djelovanju”. U tumačenju događanja kao da ne vrijede isti principi za “naše” i “druge” (neprijatelje koji su kao takvi obilježeni mnogo ranije, a da bi se zadržala zvanična verzija to su i dalje neprijatelji, bilo s argumentacijom prošlosti ili novim trendovima u sadašnjosti).

Kako je već naglašeno, argumentacija kojom barata Nenad Dimitrijević, a pozivajući se na brojne autoritete kakvi su Christopher Kutz, Tracy Isaacs, Larry May i Stacey Hoffman brojni drugi (da ovom odabranom broju dodamo i Latinku Perović, Srđana Popovića, Dejana Ilića, svi iz Srbije) jeste da se s masovnim zločinom moraju suočiti svi članovi određene grupe, odnosno da niko nije amnestiran. Jer zločin je (najčešće objašnjenje) počinjen u ime svih pripadnika grupe koja ima kolektivni identitet. Zločin je počinjen u ime određene ideološke matrice na kojoj je u određenom trenutku formirano konkretno društvo, pa i kolektivni identitet i njegov odgovor na određene društvene promjene. I ondje gdje su pripadnici konkretnog kolektiviteta iskazivali oblik neslaganja, pa i odlaska izvan okrilja zajednice, počinjeni zločin (i u njihovo ime) moralno ih obilježava, a njegovo poricanje unakažava i buduće generacije koje to dobijaju kao naslijeđe i svojevrsnu etiketu nepristojnosti i moralnog sunovrata. Zato se on tiče i svakog člana zajednice.

Namjerno prikrivanje historije, kulturno potiskivanje, filtriranje kolektivnih sjećanja, ni u kojem slučaju ne može biti povezano s veoma čestom argumentacijom koja se i u slučaju Srebrenice može čuti, a to je da bi se rezolucijom o genocidu u Srebrenici svalila kolektivna krivica na cijeli narod. Ta krivica u moralnom smislu

jeste samo pojačana činom nepriznavanja i sve pripadnike (izvršioce, nalagodavce, posmatrače, pa i spasioce) stavlja u položaj poricanja i negiranja. Time pada u vodu i drugi argument koji se može čuti i od “umjerenih”, a to je da rasprave o tome ne doprinose izgradnji povjerenja među narodima te da je izglasavanje rezolucije o Srebrenici “najteža kriza u BiH od uspostavljanja Dejtonskog mirovnog sporazuma”. Orkestrirano, jer se jedino tako može negirati genocid kao usaglašena akcija svih aktera, mogu se čuti takve formulacije i iz Srbije i od ljudi na vlasti iz reda bosanskih Srba. Činjenica da se toliko truda i lobiranja ulaže da se zaustavi donošenje rezolucije govori o tome da su akteri negiranja i na najvišem nivou upoznati s detaljima učinjenog genocidnog čina jer moraju dobro poznavati ono što se dogodilo da bi to mogli efikasno negirati. Tako da otpada opravdanje da je to počinio “bivši režim” ili grupa “kriminalaca”.

Israel W. Charny, kako to ističe Stanley Cohen, u svom tekstu iz 1992. godine ukazuje na “šablone poricanja poznatih genocida”. Ovo je važno analizirati i kad je riječ o Srebrenici, jer se očito i ovdje radi o državnom negiranju zločina. Ovo su “šabloni”, a njih je lahko prepoznati u političkom rječniku upravo ovih julskih dana:

– Nemoj priznati da se genocid desio.
– Direktna poricanja ne trebaju izricati članovi Vlade ili lideri, nego samo funkcioneri i anonimni glasnogovornici, što se, kad je o Srbiji riječ, odnosi na određene ministre.
– Poriči činjenice o genocidu preobraćajući ih u drugu vrstu događaja.
– Počinioce predstavi kao žrtve, a žrtve kao počinioce (ili manje žrtve nego što su bili drugi).
– Nije dovoljno samo neposredno poricati činjenice o genocidu, treba unaprijed izreći protutvrdnje koje će naglasiti da se prema žrtvama dobro postupalo.
– Uporno i što je moguće duže tvrdi da podaci nisu dostupni, da se optužbe zasnivaju na falsifikatima i podvalama te da su potrebna nova istraživanja i/ili da nova istraživanja pobijaju optužbe za genocid.
– Pobijaj statističke podatke tako da broj mrtvih bude manji nego što se tvrdi.
– Vremenski distanciraj događaj; sve se to desilo veoma davno, sad je tu nova generacija, zašto ne pustite da rane zarastu?

Za ovu vrstu analize svakako je važno postaviti pitanje može li (ne)priznanje da se desio brutalan čin masovnog ubijanja i likvidacije negirati ili “priznati” da se to stvarno i desilo. Iz socijalizma je ostalo da narod ne postoji ako nije “priznat”. S obzirom na to da i dalje postoji izražena tendencija “nepriznavanja” Bošnjaka – pa ako nema naroda i ako on nema ni jezik, ni teritoriju, ako ne postoji – onda ne postoji ni genocid nad njim. A šta onda s izjavama, opet s najvišeg nivoa, da Bošnjaci i Srbi žive jedni pored drugih izmiješani i zajedno. Kakvu onda komšijama s kojima živimo šaljemo poruku ovakvim silnim nepriznavanjem nečeg što je međunarodni sud davno presudio? Želi li im se reći da je negiranjem i relativiziranjem onog što se desilo moguće da se to ponovi, jer svakako ni za jednu društvenu skupinu na ovoj planeti to što se dogodilo u Srebrenici ne spada u moralnu pristojnost i opći moral: da se drugom ne učini ono što se ne želi sebi. Trebaju li druge zajednice i dalje biti u strahu zbog čina nepriznavanja ili negiranja da se to dogodilo? Znači li to da u ideološkom smislu to podrazumijeva “reprize” ili, kako se to popularno naziva “drugo poluvrijeme”. Parole poput “Nož, žica, Srebrenica” su na pojavnoj ravni direktno priznavanje onog što se dogodilo, ali i prijetnja za ponavljanje nečeg sličnog.

Ako pak čin nepriznavanja znači da se u kolektivnom i ličnom identitetu pripadnika te kolektivne skupine to (ne)djelo tretira kao prihvatljiv čin i ima moralno opravdanje (ovdje mislim na potrebu suočavanja svih kolektivnih zajednica i osobnih identiteta sa zločinima počinjenim u njihovo ime), onda se svaki član te konkretne zajednice zaista mora zapitati: Ko sam ja i ko smo mi?