Uobičajeno određenje nacije polazi od toga da je to društvena grupa nastala na određenom istorijskom stepenu razvoja proizvodnje i podele rada (robnonovčane privrede), kao zajednica koja u sebi integriše kulturne, političke i ekonomske uslove života i zauzima određenu teritoriju. Nacija je nastala u periodu prelaska iz feudalizma u kapitalizam. Posebno su je pokrenule buržoaske revolucije u Evropi. Smatra se da je devetnaesti vek bio odlučujući za konačno formiranje i oblikovanje nacija u Evropi, zato se on naziva “vekom nacija”. Dvadeseti vek takođe donosi mnoštvo novih nacija, nacionalnih pokreta i nacionalnih država.
Buržoaske revolucije samom svojom prirodom, zahtevima i aktivnostima pokreću nacionalno pitanje. Potreba za širenjem ekonomskog prostora, odnosno šire tržište i brojna radna snaga postaju prioritet, prvo u Engleskoj, Francuskoj i Španiji, kasnije u Italiji (Savojska dinastija kao pokretač ujedinjenja), zatim u Nemačkoj (poznato Bizmarkovo ujedinjenje nacije “odozgo”) i Skandinavskim zemljama. Početkom dvadesetog veka dolazi do raspada tri velike imperije (Turska, Austrougarska, Rusija) i formiranja više nacija i nacionalnih država. U drugoj polovini dvadesetog veka započinje proces oslobađanja od kolonijalizma u Africi i nastanak novih nacionalnih država. Svi ovi procesi odvijaju se kroz izbijanje sukoba, revolucija i ratova koje vode oslobodilački pokreti. To ima dobre i loše strane. Dobra strana je raspadanje starih, uglavnom feudalnih struktura (Turska, Rusija) i konzervativnih, tradicionalnih društava (Austrougarska), zatim oslobađanje od kolonijalnog ropstva i sticanje samostalnosti i nezavisnosti (Afrika). Loša strana je to što suprotnosti među novim nacijama i njihova težnja za formiranjem nacionalnih država dovode do širenja sukoba. Nacije koje su nastale raspadom tri pomenute imperije, ulaze u novo stanje, bez identiteta, one nisu oblikovale svoj etnički sadržaj i zaokružile prostor, Osećaju se nezaštićene i izložene različitim uticajima i teritorijalnim aspiracijama iz okruženja.
Na mesto ranijih imperija dolaze nove federacije (SFRJ, Čehoslovačka, SSSR) koje uključuju novonastale i još nedovoljno formirane nacije i tako ih zaustavljaju “na pola puta” od njihovog konačnog oblikovanja i formiranja nacionalnih država. Novonastale federacije grade socijalizam, zasnovan na komunističkoj ideologiji o socijalnoj jednakosti. Tako se nacionalno pitanje potpuno potiskuje u ime klasnog pitanja, bratstva, jednakosti i budućnosti. Takvo stanje, međutim, nije trajalo ni jedan vek. Krajem XX veka dolazi do raspada ovih federacija. To se dešava, često, kroz sukobe, žrtve i materijalna razaranja. Sve to dovodi do nastajanja novih nacija i nacionalnih država.
Tokom dvadesetog veka dominiraju dve teorijske koncepcije o nastanku, razvoju, ulozi i sudbini nacije. Marksistička teorija ističe da nacionalno pitanje treba da ustupi mesto klasnim problemima i klasnom pitanju. Nacija je samo prostor u kome treba da dođe do oslobađanja rada. Proletarijat kao klasa je subjekt razvoja društva i emancipacije čoveka a ne nacija. Nacionalni interesi su uski i jednostrani. Proletarijat ima opštečovečanske interese i univerzalne ciljeve – oslobađanje čoveka od svih eksploatatorskih i porobljivačkih sila. Nacije treba da rade na proširenju prostora i stvaranju uslova za radničku klasu i klasnu borbu, kao pokretače nastanka novog, humanog, ljudskog društva. Marksistička teorija zagovara tezu o proleterskom internacionalizmu (radnik nema nacije ni domovine), kao jedinoj formi integracije. Rešenjem klasnog pitanja rešeno je i nacionalno pitanje, Nacionalno se potiskuje u korist klasnog. Liberalna teorija polazi od stava da nacije imaju istorijsko opravdanje i značaj samo ako prelaze postojeći prag etničkih granica i postaju integrativnije od prethodnih etničkih grupa u pogledu teritorije i stanovništva. Nacije trebaju da se ukrupnjavaju, da šire prostore za slobodno tržište i ekonomski, tehnološki i društveni razvoj. Nacije imaju smisla i “igraju” pozitivnu ulogu samo ako su integrativne i podstiču ukupan razvoj društva. Razmišljajući o integrativnosti nacija italijanski teoretičar R. Macini (1805-1872) iznosi tezu da u budućnosti Evrope ima mesta samo za desetak nacija.
Zašto se teze i predviđanja marksističkih i liberalnih teoretičara nisu ostvarile sve do naših dana, zašto se proces odvijao čak u suprotnom smeru? Ovo se najbolje može objasniti na primeru Balkana. To je područje dugo bilo pod turskom imperijom. Pošto je bilo etnički veoma heterogeno, nije moglo da postigne nikakvu značajniju unutrašnju homogenizaciju, a istovremeno je postojala izvesna bliskost između mnogih grupa (jezička, tradicionalna, sličan istorijski razvoj) pogotovo u odnosu na porobljivača, zajedničkog neprijatelja. Zato su ove etničke grupe težile da se oslobode tuđinske vlasti i formiraju svoje države, po ugledu na okruženje. U tim svojim težnjama, one su povremeno sarađivale i oslanjale se jedna na drugu u pružanju otpora turskom osvajaču (kasnije i austrougarskom). Međutim, kada je došlo do konačnog oslobođenja, te etničke grupe su počele da pronalaze sve veće međusobne razlike i da se pozivaju na tradiciju svojih dinastija i prostora koje su one zauzimale pre pada pod tursku vlast. Njihovom etničkom udaljavanju doprinela je i različita religija i delovanje crkve. U početku nije bilo ni zajedničkog ekonomskog interesa, pošto je glavno bogatstvo u gradovima pripadalo tuđinskim slojevima i bogatim pojedincima (Turcima, Cincarima, Nemcima). Uticaj okruženja, velikih sila i susednih država, takođe je doprineo udaljavanju ovih etničkih zajednica i njihovom nastojanju da se zaokruže u svoje nacionalne države. Neke nacije (bugarska i grčka) su uspele da se zaokruže u svoju nacionalnu i teritorijalnu formu, dok su druge (hrvatska, srpska, makedonska, slovenačka), u strahu od ponovnog pada pod uticaj snažnih država u okruženju, formirale zajedničku državu, kao privremeno utočište, zadržavajući svoje ambicije i želje da u pogodnom trenutku formiraju svoje posebne nacionalne države. Drugi svetski rat je pojačao tu težnju, ali ju je socijalizam ponovo potisnuo i odložio. Raspad socijalizma pojačao je stare nacionalne želje i ambicije među južnoslovenskim etničkim grupama i one su počele “konačno” (sa zakašnjenjem većim od jednog veka) da formiraju i zaokružuju svoje nacionalne države. Ovim primerom se potvrđuje da nacionalna i kulturna frustriranost (“etnička neiživljenost”) postaju jači dezintegracioni faktor, nego što je potreba za ekonomskim razvojem, socijalnim napretkom i emancipacijom kao integrativnim elementima u modernim zajednicama.
Odlomak iz djela: Ivan Šijaković, Sociologija – Uvod u razumevanje društva, str. 104-105.
Priredio: Resul Mehmedović
Dialogos
