Grad Visoko oslobođen je od njemačkog okupatora i domaćih izdajnika 7. aprila 1945. godine, a dan poslije Kakanj i druga mjesta, koja su pripadala srezu Visoko, a nisu bila oslobođena (Podgora sa sjedištem u Brezi, Gračanica, Kralupi, Mokronozi, Zgošća sa sjedištem u Kaknju, Kraljeva Sutjeska, Dabravine, Okruglica, Vijaka, grad Vareš i Općina grada Visokog).
U toku Drugog svjetskog rata Visoko je bilo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – NDH.
U Narodnooslobodilačkom antifašističkom ratu od 1941 – 1945. godine, sa područja Općine Visoko učestvovalo je 1.205 ljudi, od tog broja 930 boraca Partizana u jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, a ostali dio u organizacijama: Narodnog fronta, Narodne omladine, organizacijama Antifašističkog fronta žena, pionira, u ćelijama KPJ, i organizacijama Saveza komunističke omladine Jugoslavije u gradu Visokom i općinama: Gračanica, Mokronozi i Kralupi.
Partizani su učestvovali u partizanskim formacijama:
– partizanskom odredu “Zvijezda” na Okruglici kod Vareša,
– u Šestoj proleterskoj istočno bosanskoj brigadi,
– Mostarskom partizanskom bataljonu,
– Visočko-fojničkom partizanskom odredu,
– VII, IX, XVII krajiškoj brigadi Desete divizije,
– IV i V krajiškoj diviziji,
te drugim jedinicama NOV Jugoslavije.
Tokom rata grad nije pretrpjeo veliku štetu, osim 9 bombi koje su saveznici bacili sa ciljem da presjeku vitalne saobraćajnice kako bi usporili povlačenje njemačke vojske. Visoko je oslobođeno 7. aprila 1945 od strane 7, 9 i 17 Krajiške brigade iz Desete divizije.
142 pripadnika NOR-a se vodi kao poginuli.
Kada je riječ o stradanju civila, raspoloživi izvori kažu da su najviše stradali Jevreji: “U nekadašnjoj varošici Visoko, ustaše i Nijemci su pobili 220 ljudi od kojih su 119 bili Jevreji…
Veoma mali broj visočkih Jevreja preživio je drugi svjetski rat: Isak Eskenazi odlaskom u partizane 1941, a dvojica su se spasla iz zloglasnog logora u Jasenovcu i otišla u NOB 1942. godine. U toku rata uništeni su sinagoga i prostorije Jevrejske opštine, a od članova Jevrejske zajednice zatečene su u Visokom poslije oslobođenja samo dvije žene. ”
Visočko-fojnički partizanski odredu
Visočko-fojnički partizanski odred (VFPO) je formiran 17. jula 1943. godine u selu Han-Ivnica kod Kreševa. Odred je od formiranja bio sastavljen od boraca iz Sarajeva, Visokog, Kaknja, Vareša, Breze, Fojnice, Busovače, Ilijaša, Kiseljaka, Hadžića i Ilidže. Formiran je poslije V neprijateljske ofanzive i dolaska na teren Visoko – Fojnica – Kreševo Pete narodnooslobodilačke udarne divizije. Prva sjednica štaba Odreda i njegovo konstituisanje bilo je u Kreševu. Štab su sačinjavali : Milorad Novosel – komandant odreda, Aza Koluder – komesar, Danilo Štaka – zamjenik komesara, Akif Saletović – intendant i Edo Amrozić – obavještajni oficir Odreda. Odmah poslije sjednice štaba počele su borbene aktivnosti u cilju izvršenja postavljenih zadataka. Za nekoliko dana Odred je izvršio više uspješnih akcija kao što je razbijanje njemačke patrole u Goduši, kojom prilikom su ubijena 4 njemačka vojnika, jedan je zarobljen; razoružanje domobrana u Blažuju, tom prilikom je zarobljeno 35 domobrana, zaplijenjena su 4 puškomitraljeza, 4 sanduka municije i 30 pušaka. Odred je učestvovao i u akciji paljenja neprijateljskih aviona u Rajlovcu. U ljeto 1944. godine Odred je uništio preko 10 vozova sa 200 vagona, preko 100 kamiona i drugih motornih vozila. Na prugama Sarajevo- Lašva i Sarajevo-Konjic Odred je stalno ometao saobraćaj, rušio manje mostove i propuste i izvršio preko 50 prekida saobraćaja. Pored toga vodio je i često borbe sa posadama neprijateljskih garnizona u Kiseljaku, Busovači, Lašvi, Kaknju i Visokom.
Historiografija je zabilježila i pogibiju Gliše Jankovića, komandanta Visočko-fojničkog partizanskog odreda: Februar 1944. godine. Zima, ali bez snijega. Mrkla noć, prst pred okom se ne vidi.Kolona partizana Visočko-fojničkog partizanskog odreda maršuje prema selu Bukva u blizini Kreševa. Znali su da se u blizini nalazi ustaška postaja, ali niko nije očekivao iznenađenje. Na čelu kolone, kao i obično, komandant Gliša Janković, mada je komandni kadar uvijek trebao ići pozadi jedinice. Ali Gliša se nije na to obazirao. Imao je običaj reći: “Drugovi, ne pogađa svaki metak” i obično se smiješio. Bezbroj bitaka je Gliša prošao i metak ga nije pogađao. Ali ta noć bila je kobna za neustrašivog komandanta. I dok je kolona kroz tminu polako nastupala bez ikakvog znaka odjeknuo je pucanj. Ustaški stražar opalio je samo jedan metak i to nasumice, ali i on je bio dovoljan da ugasi život hrabrom partizanskom komandantu. U visini sljepoočnice metak je probio njegovu kapu “titovku”. Gliša je rođen 1916. godine u Osijeku kod Ilidže. Već 1941. godine stupio je u NOB.
Isticao se velikim junaštvom pa je od vodnika u semizovačkoj četi Odreda “Zvijezda” ubrzo postao komandir Visočke čete, a zatim zamjenik komandira Četvrte čete Prvog bataljona Šeste istočnobosanske proleterske brigade. Od avgusta 1943. godine pa sve do pogibije Gliša Janković je bio na dužnosti komandira Visočko-fojničkog partizanskog odreda.
O Glišinim podvizima pričali su partizani i narod u krajevima gdje je njegova jedinica vodila bitke. Dugo se pamtio njegov podvig kada je uništio tenk prilikom juriša na ustaško uporište kod Han Pijeska, a zatim od ustaša oteo teški mitraljez i po njima osuo vatru nanijevši im teške gubitke. Bio je poznat po tome što je od neprijatelja otimao oružje i tako se njegova jedinica naoružavala.
———————-
– Edicija Naroda Općine Visoko u NOP-NOV Jugoslavije od 1941. g. do 1945. g.
– http://www.benevolencija.eu.org
– Dan ustanka naroda BiH
magazinplus.eu
