Važno je pronaći zajedničke osobine svih naučnih disciplina i razmotriti ih u jednom integralnom konceptu naučnog rada. Bilo da se radi o društvenim ili prirodnim naukama, nijedna naučna disciplina se ne može i ne smije izolirati od drugih. Fizika, hemija, biologija, sociologija, astronomija, filozofija, pravo, historija i dr., samo su različite discipline jedne integralne nauke
(Novovrijeme.ba – Haris Gatalo)
Tokom starog vijeka, sve nauke bile su okupljene pod krovom filozofije. Iz tog razloga, neke temeljne naučne grane poput metafizike, logike, fizike i matematike, svoje su mjesto zauzimale pod kišobranom filozofskog mišljenja. U to vrijeme, metoda naučnog rada bila je metoda dedukcije, kao osnovna tema klasične logike. U okviru ove metode egzistencija je posmatrana kao cjelina, pa bi se odredbe koje se odnose na cjelinu primjenjivale i na njene dijelove. Ovu metodu, koja se nastavila koristiti tokom srednjeg vijeka, prvi su kritizirali prosvjetiteljski filozofi, koji se ujedno smatraju i vjesnicima modernog naučnog rada.
Prema mišljenju prosvjetiteljskih filozofa, korištenjem dedukcije u naučnom radu, nije moguće stići do željenog cilja. Ono što je bilo neophodno jeste metoda indukcije. Prema principima indukcije kao metode koja podrazumijeva promišljanje od jedinke do cjeline, da bi se spoznala istina o kosmosu, neophodno je proučiti njegove najsitnije dijelove, pa tek onda doći do općih zaključaka.
Tokom perioda prosvjetiteljstva, nauke sakupljene pod krovom filozofije, jedna po jedna, počele su se izdvajati u zasebne naučne discipline. Nakon što su izrasle u samostalne naučne discipline, fizika, hemija, biologija, matematika, astronomija, medicina, pravo i sociologija, napuštaju metodološke obrasce filozofije, gradeći svaka za sebe svoju metodologiju istraživanja. I dok je filozofija i dalje koristila dedukciju kao osnovnu istraživačku metodu, ostale nauke su se okrenule indukciji.
Rješavanje misterija kosmosa
Nakon procesa razdvajanja naučnih disciplina, došlo je do značajnog napretka, te je svaka od naučnih disciplina u svom polju istraživanja otišla vrlo daleko u rješavanju misterija kosmosa. Nova otkrića u matematici, fizici, hemiji, biologiji, medicini i astronomiji, dolazila su jedna za drugim. Tehnološke inovacije postale su dio svakodnevnice u naučnim krugovima. Pred čovjekom je stajalo beskrajno naučno blago, koje je tek trebalo otkriti. Uz pomoć najnovijih naučnih metoda, svako je u svom području pokušavao doći do djelića tog blaga.
S obzirom na to da je napredak do kojeg se došlo u okvirima moderne zapadne nauke ostvaren uz pomoć novih shvatanja i metoda, stara škola naučnog rada, zasnovana na klasičnoj logici, postajala je dio historije. Kao odraz skolastičkog razmišljanja, naučni svijet je nastojao odbaciti stare naučne obrasce. Sličan proces je zahvatio i islamski svijet, te se, ilustracije radi, na području Osmanskog carstva sa sistema obrazovanja zasnovanog na medresama prelazilo na moderni zapadnjački sistem obrazovanja.
Sukob nauke i religije
Jedan od najvećih razloga promjene obrasca naučnog razmišljanja bio je sukob na liniji predstavnika moderne nauke i crkve kao predstavnika skolastičke misli. U srži ovog sukoba bila je činjenica da se otkrića do kojih su došli naučnici na Zapadu nisu slagala s klasičnim znanjem u okvirima crkve. Kao organizacija koja je u to vrijeme imala snažan utjecaj na državu i narod, crkva je svima koji su iznosili ideje suprotne klasičnom crkvenom znanju sudila na inkvizicijskim sudovima. Usprkos rigoroznim kaznama, iz ovog sukoba su kao pobjednici izašli moderni naučnici, a crkva se, nakon uvođenja laicizma, povukla u svoje današnje uske granice.
Sukob na liniji između crkve i religije utjecao je i na dešavanja unutar Osmanskog carstva. U vrijeme Tanzimata (ustavne promjene tokom prve polovine XIX stoljeća), došlo je do razlike u stavovima intelektualaca koji su stasali na principima zapadne nauke, i onih koji su se obrazovali unutar klasičnog obrazovnog sistema u čijem su centru bile medrese. Važnu ulogu u tom sukobu igrala je činjenica da su “zapadnjaci” koristili metod indukcije, dok su medrese bile zagovornici metoda dedukcije. I dok su prozapadni prosvjetitelji koristili modernu logiku i indukciju kao metodu istraživačkog rada, u medresama se još učila klasična logika i dedukcija kao sastavni dio klasične logike. Kao što je bio slučaj na Zapadu, intelektualci koji su sebe smatrali predstavnicima prosvjetiteljske misli, učenjake iz reda klasične naučne misli smatrali su nazadnjacima zaglibljenim u močvarama skolastičke misli.
Nakon proglašenja republike, u Turskoj su zatvorene medrese kao predstavnici klasičnih obrazovnih ustanova, dok je obrazovanje u ustanovama osnovanim na principima zapadnog obrazovanja postalo obavezno za sve. Ovako radikalnom izmjenom, znanje akumulirano u medresama tokom nekoliko stoljeća odbačeno je u potpunosti, što je dovelo do nastanka jedne značajne praznine u naučnom radu.
Kako neke naučne discipline, koje su postojale u medresama, više nisu bile dovoljno ili uopće zastupljene u novim obrazovnim ustanovama, pojavili su se mnogi problemi i u obrazovnom procesu. Jedna od tih disciplina je i logika. S obzirom na to da je indukcija postala osnovna metoda naučnog promišljanja, dedukcija kao temeljna naučna metoda klasične logike, odbačena je u potpunosti. Zajedno s logikom, u školama se više nije podučavalo ni logičkim alatima kakvi su racionalni principi, pojmovi, izjave, načini promišljanja i logičke greške.
Integralnost naučnih disciplina
Jedna od osnovnih razlika između klasične naučne misli i moderne zapadnjačke naučne misli usko je vezana za postojanje ili nepostojanje integralnog stava prema kosmosu i nauci. U skladu s metodom dedukcije, klasična logika kosmos i naučne discipline promatra kao cjelinu. I kao što smo već rekli, dedukcija podrazumijeva promišljanje koje polazi od cjeline i dolazi do pojedinačnih dijelova.
Prema mišljenju Bediuzzamana, vjerske nauke predstavljaju svjetlo srca, dok su prirodne nauke svjetlo uma. Njihovim spajanjem manifestuje se istina. Ovu tezu podržava i izjava Einsteina koji kaže: “Nauka bez religije je sakata, a religija bez nauke slijepa”
Za razliku od toga, u zapadnom naučnom sistemu imamo metodu indukcije, po kojoj se putem djelića dolazi do cjeline. I mada se na nivou potpune indukcije, kao i kod dedukcije, kosmos i nauke posmatraju kao cjelina, u praksi je gotovo nemoguće ostvariti potpunu indukciju naučne misli. Iz tog razloga može se reći da moderna nauka i danas insistira na korištenju nepotpune metode indukcije.
S obzirom na to da stari sistem naučnog rada zasnovan na klasičnoj logici nije istraživao kosmos sa svim njegovim pojedinostima, on nije mogao osigurati razvoj drugih naučnih disciplina, zbog čega je i postao predmetom oštre kritike. Međutim, ne smijemo zaboraviti da i dedukcija, kao klasična naučna metoda, ima svoju pozitivnu stranu, a koja se ogleda u formiranju integralne naučne misli.
No, zapadna naučna misao koja počiva na indukciji, s obzirom na to da se detaljno bavi kosmosom, čovjekom i materijalnim svijetom, dovela je do mnogih važnih naučnih otkrića. Ono što se može smatrati nedostatkom zapadne naučne misli jeste nedostatak u promatranju čovjeka i kosmosa kao jedne cjeline. Naučne discipline na zapadu svakodnevno se razvijaju i neprekidno dolaze do novih otkrića. Međutim, zbog nedostatka integralnog pogleda na svijet, nedostaje taj važan moment u kojem bi sve naučne discipline bile uključene u formiranje jednog integralnog pogleda na svijet.
U tom smislu, važno je pronaći zajedničke osobine svih naučnih disciplina i razmotriti ih u jednom integralnom konceptu naučnog rada. Bilo da se radi o društvenim ili prirodnim naukama, nijedna naučna disciplina se ne može i ne smije otkinuti od drugih. Fizika, hemija, biologija, sociologija, astronomija, filozofija, pravo, historija i dr., samo su različite discipline jedne integralne nauke. I zato niko ne može reći da želudac jedne male životinje nije povezan s ogromnim Sunčevim sistemom ili bilo kojim drugim zvjezdanim sistemom u kosmosu.
Originalnost Bediuzzamanove misli
Kao što smo već naveli, osnovna naučna metoda u medresama je dedukcija i svi islamski alimi su svoja djela pisali koristeći se ovom metodom. Međutim, svjestan značaja nove naučne misli na Zapadu, uvaženi Bediuzzaman je svoje djelo “Poslanice nura” napisao koristeći se metodama indukcije, dedukcije i navođenja primjera. Upravo zbog ove karakteristike, “Poslanice nura” se razlikuju od drugih vjerskih knjiga, ali i od zapadnih djela u kojima se autori koriste isključivo metodom indukcije.
S obzirom na to da se “Poslanice nura” napajaju s kur’anskog izvora, u njima je zastupljen jedan integralni naučni pristup koji se oslanja na odnos Stvoritelja, kosmosa, Kur’ana i čovjeka. U misaonoj strukturi “Poslanica” imamo putovanje koje počinje od ćelije do čovjeka, od čovjeka do kosmosa, od kosmosa do Kur’ana, i od svega navedenog do Stvoritelja, čime je postavljen temelj integralne naučne misli. Kad se uzmu u obzir čvrste veze između Stvoritelja, kosmosa, Kur’ana i čovjeka, tad vidimo da je naučna misao Poslanica nura ispred klasične medresanske misli zasnovane na dedukciji, odnosno zapadne misli koja se temelji na indukciji.
Još jedna od karakteristika Bediuzzamanove naučne misli jeste njegovo insistiranje na jedinstvu vjerskih i prirodnih nauka. Medresanski sistem obrazovanja se vremenom udaljio od prirodnih nauka i ostao vezan isključivo za vjerske nauke. No, zapadna je pak nauka napustila vjeru i svoj put nastavila stazama prirodnih i društvenih nauka. Međutim, prema mišljenju Bediuzzamana, vjerske nauke predstavljaju svjetlo srca, dok su prirodne nauke svjetlo uma. Njihovim spajanjem manifestira se istina. Ovu tezu podržava i izjava Einsteina koji kaže: “Nauka bez religije je sakata, a religija bez nauke slijepa.”
Sve u svemu, može se reći da je istraživanje čovjeka i kosmosa pomoću integralne naučne metode najispravniji način. Odvajati naučne discipline koje su usko povezane jedna s drugom odraz je pogrešnog naučnog rada. Zato je najispravnija metoda naučnog rada ona u kojoj se znanja o Stvoritelju, kosmosu, Kur’anu i čovjeku prikupljaju i istražuju putem indukcije, dedukcije i navođenja primjera istovremeno.
