Salmedin Mesihović: Povodom 100 godina od početka holokausta nad Jermenima

Ram za sliku majke bez šaka

Povodom 100 godina od početka holokausta nad Jermenima

(Salmedin Mesihović – tacno.net – Foto: Arshile Gorky, The Artist and His Mother)

Kako se približava 24. april, i 100godišnjica holokausta nad Jermenima, sve više imam neku želju da na neki način pokušam čitateljima objasniti značenje toga datuma i radi čega se on komemorira. Možda je pogled na sliku „The Artist and His Mother“ od Arshila Gorky (pravo jermensko ime: Vostanik Manuk Adoian) i najbolji način da se započne sa time. Prikaz slikarove majke, izbjegle iz grada Vana, na toj slici upečatljivo nije završen. Umjesto šaka žene se nalaze samo bijele mrlje…nedovršena slika za jednu još uvijek nedovršenu priču, onu o sudbini Jermena iz istočnoanadolskih vilajeta.

Nekada mi historičari se znamo često izgubiti naširoko objašnjavajući određene historijske događaje ili procese. I kako onda objasniti ono što se desilo 1915. i 1916. u Istočnoj Anadoliji. Možda najbolje sa konstatacijom jednoga moga kolege da su imperijalna okruženja nekada i bolja od pukih nacionalnih zaokruživanja koja često završe u genocidu, etničkom čišćenju, pokoljima i neviđenim brutalnostima nad onima koji se ne uklapaju u obrasce planiranih izgrađivanja nacija koje za sebe traže i teritoriju i državu. Raspad Osmanskog carstva i nastanak nacionalnih država početkom XX. st. direktno je kao posljedicu imao i eliminiranje „neželjene“ populacije sa teritorije koju je jedna druga nacija u svome nastanku željela za sebe. Historijski gledano sve nacije koje su nastale iz nekadašnjih Habsburške i Osmanske carstava su mlade, ali je prisustvo jermenskog elementa i naroda na istoku Male Azije (Anadolije) bilo dosta drevno, staro najmanje dva i po milenijuma. I onda je došao 24. april 1915. god. ili „Crvena nedjelja“ i početak događaja koji Jermeni nazivaju Medz Yeghern (Մեծ Եղեռն).

Prvi čin eksterminacije je započeo sa eliticidom, odnosno eliminiranjem vodećih intelektualaca iz jermenske zajednice, a koji su živjeli u Konstantinopolisu (prijestolnici raspadajućeg Carstva). Tačno u 8. sati navečer 24. IV. 1915. započela su hapšenja i odvođenja jermenskih konstantinopoljskih intelektualaca (ljekari, novinari, pisci, učitelji, advokati, profesori, političari, inženjeri, bankari, pjesnici, urednici…itd…itd…). Velika većina je odvedena i ubijena.

Ustvari, pripreme za organizirani holokaust su već bile obavljene i prije 24. IV. 1915. Enver paša je nakon teškog poraza koji je pretrpila armija na zakavkaskom frontu kojom je osobno komandovao, krivicu prebacio na Jermene koji su navodno „sarađivali“ sa ruskom carskom vojskom i tako doprinijeli potpuno uništenju njegove armije. Ironija je da je u tom potpunom slomu Enverove armije na zakavkaskom frontu, njegov život spasio jedan Jermen. Već 25. II. 1915. god. Enver paša izdao naredbu da se svi Jermeni u aktivnoj službi (a nije ih bio mali broj) regularne Osmanske vojske, i oficiri i vojnici, demobiliziraju, razoružaju i rasporede u radne bataljone.

Nakon istanbulskih hapšenja započela je opća katastrofa, koju su izvele regularne i paravojne formacije. Ona se sastojala ili iz masovnih masakra ili nasilnih deportacija i „marševa smrti“ kroz sirijsku pustinju stotina hiljada ljudi. Jermeni su faktički stavljeni van ikakve zakonske zaštite i bili su izloženi i pljački, silovanjima i maltretiranjima i brutalnostima do tada nepojmljivim za taj dio svijeta. Deportirani i oni koji su preživjeli početne pokolje i marševe smrti ili prenatrpane stočne vagone su smješteni u mrežu 25 koncentracionih logora, uglavnom na području današnje turske granice prema Iraku i Siriji. Tu se naravno nastavila eksterminacija. Pored streljanja, odrubljivanja glava, ljudi su masovno ubijani i spaljivanjem (o čemu postoje svjedočanstva i oficira regularne osmanske vojske), utapanjem (npr. u Trabzonu), trovanjem (morfijem, gasom) i namjernim izgladnjivanjem. Likvidacije su se odnosile na sve i muškarce u vojničkoj dobi i starce i žene i djecu. Tačan broj ubijenih se ne zna, ali se pretpostavlja da se kreće oko jednog miliona ili skoro 90 % jermenske populacije u istočnomaloazijskim vilajetima. Uz fizičko istrebljivanje Jermena, paralelno je provođen i kulturocid i uništavanje svega što podsjeća na višemilenijumsko postojanje Jermena. Kako bi se riješilo pitanje značajnog bogatstva koje je ostalo iza Jermena donesen je 13. IX. 1915. god. i zakon kojim je konfiscirana imovina ubijenih i protjeranih. Ono što zapanjuje jeste brzina u efikasnosti istrebljivanja i zatiranja tragova jermenskog prisustva, jer je ubjedljivo najveći dio Jermena likvidiran u periodu proljeće – jesen 1915. Pored Jermena, u pokoljima su usput stradali i Asirci i sirijski kršćani.

Odgovornost za jermenski holokaust u prvo redu snosi tzv. trijumvirat „Trojice paša“ (Mehmed Talaat paša: premijer i ministar unutarnjih poslova, Ismail Enver paša: ministar rat i vojske, Ahmed Đemal paša: ministar mornarice) koji su od 1913. god. diktatorski i de facto upravljali Osmanskim carstvom. Njih trojica su bili ultraradikalni nacionalisti koji su nasilno preuzeli kontrolu i vodstvo i nad mladoturskom organizacijom „Komitet za jedinstvo i progres“ i koji su direktno odgovorni za ulazak u I. svjetski rat i avanturu koja će na kraju uništiti Carstvo. Osmanski sultan i kalifa i njegova dinastija su tada bile obične marionete, bez ikakve vlasti, dok je Mustafa Kemal paša (kasnije nazvan Ataturk) iako i sam nacionalista i jedan od vođa Mladoturaka bio u zavadi sa trijumviratom još od 1912. god. Glavni izvršitelj naredbi u procesu eksterminacije osmanskih Jermena je bila „Specijalna organizacija“ (Teşkilat-i Mahsusa) koja je značajno sličila na kasnije nacističke SS formacije Einsatzgruppen, i dobrim dijelom regrutirana iz redova običnih kriminalaca i zatvorenika. Pored njih u pokoljima su učestvovale i regularne jedinice, kao i paravojne grupe pa i obični ološ željan pljačke i iživljavanja. Posebno mjesto zauzimaju pojedinci ili skupine koje su dolazile iz reda izbjeglica (najrazličitijeg etničkog i narodnosnog porijekla, od muslimana Slavena, Albanaca i Helena pa do Čerkeza, a koji će svi kasnije biti pretopljeni u novonastalu tursku naciju) sa Balkana ili Kavkaza, a koje su prognale ili novonastale balkanske nacionalne države ili Rusko Carstvo. Znatan broj ovih izbjeglica (i to posebice onih sa Kavkaza) je bio preseljen na područje na kojem su prebivali Jermeni, i siromaštvo i egzistencijalni problemi su naveli neke od njih da se aktivno uključe u progon ekonomski tada dobro stojeće jermenske zajednice i tako dođu do imovine. I animozitet Kurda i Jermena je imao značajnog efekta da u paravojnim jedinicama koje su učestvovale u pokoljima, silovanjima i brutalnosti značajnog udjela imaju i Kurdi (koji nisu pretopljeni u tursku naciju).

Nakon poraza u I. svjetskom ratu i pada trijumvirata, sultan Mehmed VI. je organizirao i suđenje za ratne zločine počinjene nad Jermenima. Od januara 1919. god. optuženo je preko 130, dobrim dijelom visokih dužnosnika. Sud je donio i smrtne kazne za počinjene zločine. Trojica paša koji su bili najodgovorniji za holokaust Jermena iz prijestolnice su pobjegli još u novembru 1918. god. Oni su osuđeni na smrt in absentia, ali ni van granica novonastale Turske nisu još dugo živjeli i sva trojica su skončala brzo nasilnom smrću. Ali sa time priča o katastrofi osmanskih Jermena nije završila, jer evo već stotinu godina to pitanje nije zaključeno i ostaje predmetom političkih sukoba i geopolitike, ali i sopstvenog nesuočavanja sa počinjenim. Zanimljivo je da su se, zbog učešća dijela svojih sunarodnika u stradanju osmanskih Jermena, današnji zvanični predstavnici Kurda izvinili, zatražili oproštaj i priznali genocid nad Jermenima. Katarza i priznanje su neophodni, kako bi se stavila tačka i slika završila. Ali kao što se Turska mora suočiti sa sudbinom Jermena koji su na njenom teritoriju svedeni na minornu manjinu, tako se i sadašnja republika Jermenija (proistekla iz Ruskog Carstva i Sovjetskog saveza) mora suočiti sa time da ne može genocid nad osmanskim Jermenima koristiti kao opravdanje za dvodecenijsku okupaciju i etničko čišćenja dijela teritorije današnje Republike Azerbejdžan (koji apsolutno nikakvu ulogu nije imao u progonu Jermena prije tačno 100 godina).

Naravno, kada promatram sliku Arshila Gorkya sebi postavljam jedno vrlo neugodno pitanje. Jermena više nema u nekom bitnijem broju u istočnoj Turskoj, kao što ni Jevreja više nema u bitnijem broju u Poljskoj, Litvaniji, Mađarskoj i općenito Europi, kao što ni Muslimana/Bošnjaka više nema u bitnijem broju u Istočnoj Bosni (gdje su nekada bili većina), kao što ni Srba više nema u bitnijem broju u Kninu ili Hrvata u većem dijelu Posavine. Da li se to ustvari nasilje i fizičko tjeranje i istrebljivanje „neželjenih“ ustvari na kraju i isplati?