Piše Divna Vuksanović
U tekstu „Gaza: Poetry after Auschwitz“ („Gaza: Poezija nakon Aušvica“), problematizuje se smisao pisanja poezije u našem dobu, pošto ideologije postaju „amorfne“, a kulturalni kriticizam takoreći druga/ista strana varvarstva. U tom smislu, autor Hamid Dabaši (Dabashi)[1] pita se kako bi pisali mrtvi (palestinski i libanski) pesnici da su živi i ima li smisla na masovnu destrukciju odgovarati poezijom ili konkretnom akcijom. Adornov (Adorno) iskaz o tome da je pisanje poezije nakon iskustva Aušvica varvarstvo, može, po analogiji, biti primenjen na svaku sličnu situaciju, u kojoj poezija, odnosno umetnost prihvata ropsku ulogu služenja rđavom povesnom trenutku u kome se događa velki preokret („reset“). U ovom kratkom ogledu, nastojaćemo da preispitamo kako umetnost sebe vidi u eri Covid-a19, kao i nakon nje, pri čemu se nećemo odviše baviti aspektom njene autonomije, koliko idejom da je ona, ukoliko je umetnost, i vrednost po sebi i društvena činjenica, kako ju je u Estetičkoj teoriji definisao pomenuti Adorno. Ispitivaćemo, dakle, činjenično dejstvo umetnosti u dobu globalnih društveno-ekonomskih promena, koje su dobile i svoj službeni naziv – „Nova normalnost“.
Oksfordski rečnik sintagmu “nova normalnost” definiše kao nepoznatu atipičnu situaciju, ponašanje (“/Usually with the/ a previously atypical or unfamiliar situation, behaviour, etc., which has become standard, usual, or expected”) i tsl., koja postaje standard, a sam izraz, kako se tvrdi, isprva je implementiran u kulturi Severne Amerike, potiče iz ekonomije (Quarterly Journal of Economics, 1920) i star je stotinak godina.[2] Nadalje, sintagma “nova normalnost” u savremenom jeziku pojavila se 2008. godine, označavajući globalnu ekonomsku krizu[3], tj. njen početak koji će kulminirati krajem 2019. i tokom čitave 2020. godine, da bi sredinom 2021. bila preispitivana kao moguća post-faza procesa “normalizovanja” realnosti.
S predočenim u vezi, postavlja se pitanje kako savremena umetnost odgovara na izazove tzv. pandemije i nove normalnosti, a posebno ako se uzme u obzir činjenica da je upravo umetnost, zajedno sa svetom kulture, među prvima ili upravo prva bila „zaključana“ (lockdown). Opšte je mesto da je isprva gotovo sva reproduktivna umetnost, a s njom i deo stvaralaštva (koncertna izvođenja, teatar, filmovi, etc.) prešla u digtalnu ili online formu izvođenja/reprodukovanja, što je bilo moguće zahvaljujući prethodno implementiranim strategijama digitalizacije. Jer, jedan deo umetnika-ca i ranije je radio u digitalnom ključu, dok su se ostali, manje-više uspešno, prilagođavali novonastalim promenama „prevodeći“ analogno, u digitalno stvaralaštvo.
Na prethodno rečeno, nadovezuje se skepticizam Mišela Uelbeka (Houellebecq) koji smatra da je „kriza korona virusa ubrzala već postojeće trendove“ i da u post-korona fazi može biti samo gore. Obraćajući se slušaocima radija France Inter, na uobičajene izjave kako nakon korone ništa više neće biti isto, pisac je replicirao da se nećemo probuditi u novom svetu, nego će to biti “isti svet, samo malo gori”.[4] Da li je reč o negaciji tzv. Nove normalnosti, ili je to jedna ista paradigma koja je u regresu?
Dakle, šta bi to bila nova norma/normalnost u svetu umetnosti? Da li se ona odnosi samo na produkcione uslove – rad od kuće, online kreiranje i praćenje događaja, okupljanje malog broja umetnika-ca i/ili individualni rad, ili, pak, i na ona dela/akcije/projekate koji su rezultat stvaralaštva ne umetnika-ca, već AI kompanija[5]? Ove kompanije ne samo da produkuju nove standarde/norme u savremenoj umetnosti, već proizvode alatke (tools) za njihovo korišćenje, kako kada je reč o fotografijama i zvuku, tako i vizuelnim objektima, generalno uzevši.[6]
Još jedan od oblika prilagođavanja datom trenutku, pored digitalnih i online strategija umetničkog rada u relaciji je sa starom idejom podražavanja (odražavanja) stvarnosti, naročito kada je reč o vizuelnim umetnostima. Štaviše, ukoliko savremenu umetničku produkciju karakteriše njena uronjenost u novu „new normal“ kulturu, onda ova utiče na rad umetnika-ca tako što “normalizuje“ i njihov rad, nastojeći da ga uklopi u kulturu življena gradova. Ali, takva praksa pokatkad ne predstavlja puki mimezis postojećeg stanja, već jednu blagu distorziju i, eventualno, otpor postojećem stanju, dat u naznakama. Primer za ovakvo delovanje je izložba u Dubaiju, koja je nazgled refleks u odnosu na novu normalnost gradova, a u stvari – u pitanju su radovi koji izgledaju normalno, ali zapravo to nisu.[7]
Sledeća linija delovanja u okolnostima tzv. nove normalnosti je terapeutska. Naime, jedan broj psihologa, psihijatara i psihoterapeuta, zajedno s menadžerima umetnosti i kulture, zalaže se za koncept da nova umetnost treba da bude uključena u društvene tokove tako što će isceljivati traume izazvane virusom Covid-19. Time bi se umetnost prilagodila novim socijalnim uslovima i ujedno opravdala svoje postojanje, delujući u korist zajednice. U tom smislu, mogu se očekivati razni umetničko-terapeutski projekti koje će finansirati bilo država ili organizacije civilnog društva. Rečju, jedan deo teoretčara-ki i praktičara-ki umetnosti zalaže se za „društveno odgovornu umetnost“, zagovarajući različite tehnike art-terapije (najčešće online), kao i druge oblike istraživanja korisnog učinka umetnosti na mentalno oblolele, a posebno na one čije je duševno zdravlje narušeno tokom trajanja pandemje.[8]
Treća moguća opcija odnosa što se uspostavlja između umetnosti i tzv. nove normalnosti tiče se kritike i pružanja otpora zatečenom/projektovanom stanju društvenog i kulturnog „normiranja“. S tim u vezi, čini se da se otpor pruža na dva načina: jedan se manifestuje kao povratak tradiciji, odnosno tako osmišljenom retro-delovanju koje zagovara vraćanje na staro (old normal), kao vid opiranja novom. Ovde, naravno, nije reč o pukoj inerciji, već o osmišljenom strateškom delovanju.
Drugi model otpora, koji je svakako ređi, čini kritičko ili proaktivno delovanje (praxis) putem umetnosti, što bi značilo anticipaciju budućnosti kroz angažman i emancipaciju. Kao primer može poslužiti performans anonimnog/anonimnih reditelja/glumaca koji su tokom proglašene pandemije koreografisano koračali ulicama, trgovima, metroom…[9] Snimak performansa s protagonistima-kinjama kojima ne vidimo lica, ali iz njihovih mehanizovanih pokreta, uz propratni tekst, možemo iščitati kritički stav koji rezultira nekom vrstom pobune umetnosti protiv vrednosti koje su postale prepoznatljive u dobu pandemije, realizovan isprva u Švajcarskoj, noću, ispred policijske stanice, ubrzo je postao viralan, a proširio se i na druge evropske države te, naposletku, i na Kanadu. Ovaj ulični teatarski performans predstavlja redak primer umetnosti koja, iako u defanzivi, nalazi način da, vlastitim angažmanom, dovede u pitanje postojeći poredak, ili nedovoljno promišljeni prelazak u paradigmu tzv. Nove normalnosti.
Kratki pregled trenutnih konstelacija odnosa umetnosti i nove normalnosti ukazuje na to da je umetnost, zatečena novim okolnostima, odgovor našla u prilagođavanju postojećoj situaciji uz minimalno kritičko angažovanje, što manifestuje kako osiromašenje umetničkih formi delovanja, tako i nedostatak volje za emancipacijom.
za P.U.L.S.E: Divna Vuksanović
[1] Hamid Dabashi, „Gaza: Poetry after Auschwitz -‘To write poetry after Auschwitz is barbaric.’ Is writing poetry after Gaza also barbaric?“, 8 Aug 2014, na stranici: https://www.aljazeera.com/opinions/2014/8/8/gaza-poetry-after-auschwitz, pristupljeno: 09.08.2021.
[2] https://www.lexico.com/definition/new_normal, pristupljeno: 18. 05. 2021.
[3] “The term ‘new normal’ first appeared during the 2008 financial crisis to refer to the dramatic economic, cultural and social transformations that caused precariousness and social unrest, impacting collective perceptions and individual lifestyles. This term has been used again during the COVID-19 pandemic…” Vid. članak: “How normal is the new normal? Individual and Organizational implications of the Covid 19 Pandemic”, na stranici: https://www.frontiersin.org/research-topics/16275/how-normal-is-the-new-normal-individual-and-organizational-implications-of-the-covid-19-pandemic, pristupljeno: 11. 05. 2021.
[4] J. J. Charlesworth (Opinion), „What Might the Artworld’s ‘New Normal’ Look Like?“, ArtReview, 30 June 2020, na stranici: https://artreview.com/what-might-the-artworld-new-normal-look-like/, pristupljeno: 01. 08. 2021.
[5] Recimo, kompanija AIVA (AIVA Technologies) izbacila je na tršište filmsku muziku koju je komponovala i izvodi veštačka intelgencija (Artificial Intelligence Virtual Artist). Navešćemo ovde primer kompozicije „I am AI“ (AI Composed Music by AIVA), na stranici: https://www.youtube.com/watch?v=Emidxpkyk6o, ili novije delo: „Landing on Mars“ (AI Composed Cinematic Music by AIVA), na stranici: https://www.youtube.com/watch?v=kcT-26AoWaY, pristupljeno: 01.08. 2021.
[6] Vid., na primer, AIArtists.org, na stranici: https://aiartists.org/ai-generated-art-tools, pristupljeno: 01. 08. 2021.
[7] „Gilbert & George’s NEW NORMAL PICTURES have the air, also, of temperate yet strangely intense days. In fact, the stages on a journey they seem to recount have a ‘post-everything’ air; as though they have just crossed through a fissure in time to a place that is almost but not quite familiar – a place that looks normal but is not normal, is skewed, perhaps abandoned.“ Malak Harb, April 1, 2021, na stranici: https://apnews.com/article/pandemics-dubai-united-arab-emirates-coronavirus-pandemic-2020-tokyo-olympics-d19978abe8fd1537cd6680f77238036e, pristupljeno: 01.08. 2021.
[8] Vid.,na primer, članak: „Art Therapy Is More Important Now than Ever During the COVID-19 Pandemic“ (guest author), n August 3, 2020, na stranici: https://www.rtor.org/2020/08/03/art-therapy-is-more-important-now-than-ever-during-the-covid-19-pandemic/, pristupljeno: 02.08. 2021.
[9] Naime, grupa kostimiranih protagonista-kinja performansa, u belim Covid-skafanderima, krećući se u parovima tako da podsećaju na zombije, marširala je, uz odgovarajuću repetitivnu “koreografiju” ulicama “porobljenih” evropskih gradova, dok se iz off-a čuo glas koji je izgovarao sledeće fraze: “Protivnike maskiranja razotkrivati;To je solidarnost; Kontaminaciju izbegavati; Apsolutna sloboda od klica; Telesni kontakt stvara patnju; Sigurna je samo samoća; Dezinfekcija u javnim ustanovama; Pustite ljude da umru u samoći; Prava sloboda je u izolaciji; Razmišljanje ugrožava; Vakcinacija je ljubav prema bližnjima; Sve više od toga izbegavajte; Žrtvujte sve zbog higijene; Odvojite se od onih koji vas ugrožavaju; Štitite nerođene; Odustanite od začeća.”
O autorki
Divna Vuksanović rođena je u Beogradu, gde je diplomirala na Fakultetu dramskih umetnosti i Filozofskom fakultetu u Beogradu. Magistra je teatrologije i doktoresa filozofskih nauka u oblasti savremene filozofije i estetike. Radi kao redovna profesorka na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu, na Katedri za teoriju i istoriju. Do sada je objavila šest naučnih studija u oblasti filozofije, 13 knjiga u domenu literarnog stvaralaštva, autorka je dve radio-drame i preko sto naučnih radova. Predsednica je Estetičkog društva Srbije i Udruženja građana za umetnost, kulturu, medije i društvena pitanja “Mladi grašak” iz Beograda.
