Modernizam i postmodernizam: Sablasti 20. stoljeća

Postmoderna kritika modernizma potječe iz nepovjerenja u takozvane velike, mjerodavne pripovijesti. Stvarnosti se razotkrivaju kao proizvodi (učinak stvarnog) a ne kao temelji tih pripovijesti, i deapsolutiziraju: univerzalnost ljudskih vrijednosti i ideja čovjeka se historizira

(Piše: Ilhan Kaya, prevela Mubina Muftić – novovrijeme.ba)

Postmoderna je kritička gesta ili, pojednostavljeno, radikaliziran spoj nekoliko modernističkih promišljanja: samorefleksije, historizacije i pomnog čitanja (moderne discipline filozofije, znanstvene povijesti i književne kritike).

Postmodernizam se može posmatrati iz nekoliko perspektiva. U početku je bio reakcija na modernistički stil arhitekture razvijene nakon Prvog svjetskog rata, da bi se poslije razvio u filozofiju sa zadatkom da protjera sve modernističke paradigme u napušteno kraljevstvo filozofije. Postmodernizam se također može posmatrati kao pitanje jezika i predstavljanja, pitanje odnosa između kolektivnog i individualno nesvjesnog. Ipak, bilo je i onih koji su smatrali da je svrha postmodernističkog gledišta traganje za univerzalnim i velikim teorijama o modernizmu, ignorirajući razlikovanje vremena i mjesta pri obaranju gledišta teoretičara.
Jedna nova filozofija

Za postmodernistu, modernizam se pretvarao da djeluje u svijetu racionalnosti i objektivnosti, što je značilo da su sve druge perspektive određene na iracionalnost i subjektivnost. Kako kaže Warf (1995, str. 186), većina modernističkih pristupa ostavlja malo prostora za ljudsku svijest ili historijsku slučajnost. Socijalna teorija se pak postarala da uvede elemente koji su nedostajali. Rezultat toga je bio da se, uvođenjem perspektive ljudske svijesti i historijske slučajnosti, formirala nova vrsta filozofija.
Tokom posljednjih nekoliko decenija, postmodernizam, kao jedna od novih filozofija, postao je, prema riječima Harveya (1989, str. 39), koncept koji se na mejdanu borio s takvim proturječnim i političkim silama da ga se jednostavno nije moglo zanemariti. Obično se za začetnike ove filozofije uzimaju Lyotard i Jameson, čija je primarna ideja bila da su svi modernistički metanarativi zasnovani na transhistorijskim, univerzalnim istinama.

Ipak, Warf (1993, str. 163), suprotno tome, kaže da nastojanje da se ponudi jedan svjetonazor ne bi trebalo uvrstiti u postmodernu perspektivu. Umjesto razmišljanja o apsolutu s jasnim i koherentnim “centrom”, postmodernizam od nas traži da uzmemo u obzir nered, nekoherentnost i haos kad pokušavamo odrediti zašto se određeni događaju dešavaju. Ono što se može primijeniti na principe organizacije društva jeste poziv posmodernizma na veći senzibilitet kad su u pitanju “razlike” koje postoje među fenomenima svih vrsta bile one očite ili ne (Cloke, Philo i Sadler, 1991, str. 171). Glavni fokus je, prema tome, na pažljivom uočavanju mnogih razlika koje pomažu u diferencijaciji fenomena, događaja ili procesa, a sve na osnovu potrebe da se ove vitalne razlike u silama teorija ne unište (Cloke, Philo i Sadler, 1991, str. 171).

Ono što Warf smatra kritičnim (1990, str. 588) jeste nesposobnost postmodernizma da se iskaže kao uvjerljiva zamjena za modernizam. Također Warf (1990, str. 588) tvrdi da postmodernizam nije neka nova “paradigma”, nego se on upravo suprotstavlja svim paradigmama. On smatra da postmodernizam naglašava razlike, a ne sličnosti; nepostojanosti, a ne postojanosti; kratkotrajnosti, a ne trajnosti; kontradikcije, sadržaj, a ne nemušte diskurse. Nadalje, postmodernizam nudi nove perspektive kad je riječ o socijalnoj strukturi, značenju, epistemologiji, jeziku i progresu.
Novi i energični glas

Postmodernistička i modernistička slika stvarnosti se umnogome razlikuju. Postmodernizam odbacuje koncepte racionalno struktuiranog univerzuma modernizma, ujedno podržavajući ideju da je stvarnost mnogo složenija nego što bi to htjeli modernisti. Ne samo to, nego čak nijedan jezik, prema postmodernizmu, ne može opisati složenost stvarnosti, kao što nijedna teorija ne može obuhvatiti složenosti i zbrkanosti društava (Warf, 1990, str. 590). Warf (1990, str. 591), pod utjecajem realističkih teorija nauka, smatra da postmodernizam negira pozitivističku pretpostavku (koja se često pojavljuje u marksizmu) o tome da se objašnjenje sastoji od predočavanja specifičnih događaja kao ishoda širih procesa. Uopćene teorije mjesta neizbježno previše pojednostavljuju inherentnu složenost određenih područja i maskiraju njihovu raznolikost i jedinstvenost pokušavajući nametnuti prilagođavanje unaprijed postojećim konceptualnim kategorijama (Warf, 1990, str. 590).

Iz ove perspektive postmodernisti tvrde da je pozitivistička nauka (paradigmatični izraz modernizma) uvriježeno bila po prirodi redukcionistička jer je pokušavala objasniti složene sisteme. Ta redukcija se može postići ili kreiranjem jednostavnih analognih modela ili pokušajem razumijevanja osobina najmanjih komponenata koje čine sistem. Ipak, takvo gledište briše varijacije i previše pojednostavljuje složenost društva i društvenih sistema. Tvrdnja modernista o objektivnosti u istraživačkom procesu je pogrešna, jer je znanje društvena konstrukcija i ljudi gledaju na život putem ličnih iskustava. Prema tome, pravi zadatak svih istraživača jeste da prihvate svoju subjektivnost, necjelovitost i pristrasnost gledišta.

U zaključku: postmodernizam je novi i energični glas u filozofiji koji u obzir uzima mnoštvo glasova i proturječnih ideja. Prilikom formiranju narativa, postmoderni teoretičari naglašavaju probleme jezika i predstavljanja koji, uz ostalo, podrazumijevaju narative, tekstove, simboličke forme, hermeneutiku i tvrdnje o društvenoj analizi (Barnes i Duncan, 1992). Važno je što, u osnovi postmodernizma stoji trganje za razlikama, a ne sličnostima. Stoga se ideja o svijetu s utvrđenim redom odbacuje po kratkom postupku.