Marjan Hajnal: FRANCUSKA REVOLUCIJA
Onoga ko narodu priča lažne legende o revoluciji i namjerno ili iz neznanja obmanjuje ga ditirambima o historiji, – treba kazniti koliko i geografa koji crta pogrešne karte za pomorce”
(Karl Kautsky)
(Marjan Hajnal – solonovpolis.wordpress.com)
U Francuskoj je Renesansa kasnila više od jednog vijeka. Najistaknutija imena iz tog perioda su Francois Rabelais (1495-1553) i predstavnici Plejade: Maurice Seve, Di Bele i Pier de Ronsard. Druga polovina šesnaestog vijeka u znaku je Mishela de Montaignea koji nagovještava dramatična zbivanja što će se događati tokom cijelog “Zlatnog vijeka”, da bi kulminaciju svega predstavljala Revolucija kao ukupan rezultat svih dotadašnjih promjena na socijalnom, ekonomskom, kulturnom i političkom planu.
Početak svega označava zaključivanje Nantskog edikta 1598. god. kojim se nastojao zaboraviti zločin prema hugenotima. Pošto je tvorac edikta, kralj Henri IV ubijen 1610. vjerski sukobi su se ponovo rasplamsali tako da za Richellieua (Armand-Jean du Plessis de Richellieu, 1585-1642), prvog ministra Louisa XIII, nije bilo ni najmanje jednostavno da stiša strasti, a istovremeno obezbijedi funkcioniranje države kao jedne cjeline. Tek s Richellieuovim umijećem stasao je koncept-ideal apsolutne monarhije.
Pod utjecajem racionalista, naklonjen aristokratiji, Richellieu vjeruje u državu razuma, ali ne bira sredstva da slomi sve zavjere, dvorske intirige i pobune. Bilo je to vrijeme velikih i kontradiktarnih umova čija se djela tek nakon skoro tri vijeka postepeno kristaliziraju u izdiferencirane pozitivne ili negativne strukture, u ovisnosti od značaja koji im pridaje današnja realnost. Tada se kontinuirano komprimirala silna duhovna i materijalna energija, usmjerena ka velikom epilogu, – Francuskoj revoluciji.
Ako se uzme u obzir činjenica da su gotovo nerazdvojna zbivanja u Holandiji, Španiji, Engleskoj, Americi, Rusiji, Francuskoj i Njemačkoj, stiče se potpunija predstava o ukupnoj silini te energije. Tek kada se shvati da se duh regementirao kroz: 1. naglu ekspanziju tehnike 2. jačanje državno-pravnih sistema i institucija, 3. kroz uspostavljanje moćnih idejnih sistema i 4. prodor militantnih slojeva ka vrhovima vlasti, moguće je uočiti da se radilo o jednom koordiniranom racionalističkom, antifeudalnom i antimonarhističkom pokretu koji je razarao prethodnu megatehničku strukturu i na njenim razorenim, ali i imuniziranim ostacima, počeo graditi još moćniju, mračniju i suroviju megastrukturu vezanu za 1789. Nju će, napokon između 1917. i 1945. definitivno naslijediti beznadežna atomska hiper-megastruktura. Dovoljno je letimično pogledati važnije datume u historiji pomenutih zemalja pa zaključiti da je to bio početak oformljivanja najvećih imperija. No, kako se to obično po historijskoj kauzalnosti događa, u samom jezgru ekspanzije tih imperija je istovremeno pohranjena i klica njihove propasti.
Dugo je bilo teško uvidjeti sponu obnavljanja kulta Sunca sa modernim tehniciziranim hramovima moći. Ali tamna sjena izgubljenih, nesretnih, prevarenih i propalih sudbina brzo se iskazala kao groteskni svjedok “progresa”. Vidjeli smo da Mumford pripisuje Galileiu “zločin”, a nije mali broj onih teoretičara koji još neke zločine pripisuje Rousseau-u i enciklopedistima. Danas se sa sigurnošću može konstatirati da su korijeni Francuske revolucije – korijeni europskog progresa s jedne strane, ujedno i korijeni europskog košmara ispunjenog potresnim slikama i zlokobnim slutnjama.
Poslije Luthera i Bruna ubrzo je europskim prostorima zavladao kartezijanski mehanicizam, a s njim i faustovska infinitezimalna nesvodivost na razum kojem se toliko težilo, koji se toliko potencirao kao centralni kult. Isti taj razum okrenuće se u toku Francuske revolucije u svoju apsurdnu suprotnost. Isto će se dogoditi sa svim ostalim političkim revolucijama, o čemu svjedoče brojne činjenice 20 stoljeća.
Agonija kulta razuma pokazala je da se totalitarno-iracionalističko stanje jedne epohe nije moglo srušiti bez još surovijih metoda od onih pomoću kojih je uspostavljeno staro društvo. Posebno je značajno u tom smislu postaviti u prvi plan nonkonformistički stav prema humanističkom progresu koji je usklađen sa socio-kulturnim i tehničko-tehnološkim desupstanciranjem preživjelih odnosa. Promjene su neophodne, ali samo u smislu humanizacije i neograničenog favoriziranja kulture, i to ne na račun nečije kulture. Sve što pripada kulturi je dragocjeno i nenadoknadivo, pa i kada je riječ o “primitivnim” oblicima.
Istovremeno, nedopustivo bi bilo izjednačavanje ovakvog stava sa iluzionističko-utopijskim postavkama o idealnoj harmoniji. Socijal-utopisti su odigrali zapaženu ulogu u zastupanju ideje nenasilja i to treba cijeniti, međutim, oni su mahom svu realnost opstrukcije humaniteta od strane vladajućih struktura svodili na sferu ekonomskih odnosa, pri čemu su spram tradicije polazili kao od ex nihilo. Također, uporno istrajavanje na estetičko-povijesnom humaniziranju svijeta čovjeka nema nikakve veze s pragmatičko-povijesnim revolucionisanjem na socijalno-političkom planu, prema formuli koja se svodi samo na odnos etike i revolucije. Ta problematika je iscrpno analizirana u studiji “Arhetip etičkog transcendentalizma i etika revolucije”.
Cilj je u prevrednovanju svih ovih relacija. S jedne strane se naprosto mora uvažiti ideja o arhetipskom prakorijenu svih kultura, što podrazumijeva najviši stepen opreza pri nalaženju uzroka koji su degradirali kulturu. S druge strane, uvažavanju prošlosti treba pristupati sa stanovišta suvremenih znanstvenih pozicija, kako bi se postigao najviši stepen saglasnosti “starog” i “novog”, na putu traganja za istinom iskonskog humaniteta. Samo tako može se shvatiti spona sinhroniziranog i sukcesivnog nadiranja “razuma” od Edipa do Sokrata, od Sokrata do Bruna, od Bruna do Rousseaua, od Rousseaua do Einsteina. Francuska revolucija na putu “ozbiljenja”, “moderne”, “civilizacije” (barbarizacije) predstavlja jedan od sudbotvornijih momenata, ali samo ako se posmatra kao prelomna sekvenca ukupnih zbivanja u Europi i svijetu u toku 16, l7, i 18. stoljeća.
Iz hronološkog pregleda jasno je uočljiv proces konglomeracije intelekta koji će se kao humani um ili razoreni razum rasprsnuti u svim pravcima, ali će pojedini posebno prodorni fragmenti definitivno uobličiti najznačajnije pretpostavke moderne i postmoderne epohe. Navedena su imena bar onih najznačajnijih sudionika koji su na posredan ili neposredan način mogli utjecati na pripremu Francuske revolucije (ili su bili svjedoci velikih promjena što su nastale neovisno od zbivanja u Francuskoj, ali ipak u analognoj duhovnoj i političkoj klimi u svojim zemljama). Nesporno je da je riječ o samo manjem dijelu aktivnog historijskog subjektiviteta, ali je on presudno sudjelovao u uspostavljanju novog kulturnog, naučnog i političkog identiteta Europe i svijeta. Ta skala učiniće se na prvi pogled parcijalna ili nedovoljno sistematična, ali sistematizacija nije ni cilj. Bitna je analogija kulturnih i političkih stremljenja u funkciji megatehničke regimentacije. Tek tako postaje jasna veza između mita o Prometejevoj pobuni i legende o Adamovom pragrijehu. Slično je sa Sokratom, Spartakom, Lutherom, Brunom, češkim studentom Janom Palahom.
Što je na Istoku počeo Ivan IV Vasilyevich Grozni (1530-1584), a nastavio Petar I Alekseyevich Veliki (1672-1725) na Zapadu je proveo George Washington (1723-1799).
Kada je 13 sjev. am. kolonija proglasilo na Kongresu Deklaraciju o nezavisnosti (4.7.1766.) i nakon britanske kapitualacije kod Yorktowna (1783) među američkim saveznicima našao se veliki broj Francuza koji će svoje ratno iskustvo prenijeti na ulice Pariza 1789. Iste godine G. Washington je proglašen za prvog američkog predsjednika. To je samo primjer da se ništa nije dešavalo na jednom kraju svijeta, a da nije imalo svoj odjek ili bar analogan događaj na drugom kraju. Pogledajmo sada napokon prethodno nagoviještenu galeriju najinteresantnijih likova koji su prodefilovali historijskom pozornicom u rasponu od tri stoljeća prije Francuske revolucije i zapitajmo se da li je moguće uspostaviti nelogičnu relaciju između bilo koja dva nasumce izabrana imena ili datuma
Giordano Bruno 1548-1600 W. Shakespeare 1564-1616
Galilei Galileo 1564-1642 Johannes Kepler 1571-1630
Rene Descartes 1596-1650 Pierre Corneille 1606-1684
LaRosfouceau 1613-1680 La Fonten 1621-1699
J.B.P. Moliere 1622-1673 Louis XIV 1638-1715
J. Racine 1639-1599 Isaac Newton 1642-1727
Petar I A. Veliki 1672-1725 F.M.A. Voltaire 1694-1778
J.O. La Mettri 1709-175l David Hume 1711-1776
J.J. Rousseau 1712-1778 Denis Diderot 1713-1784
C.A. Helvetius 1715-1771 P.D. Holbach 1723-1789
Immanuel Kant 1724-1804 G.E. Lessing 1729-1781
J.G. Herder 1744-1803 J.W. Goethe 1749-1832
Louis XVI 1754-1793 M. Robespierre 1758-1794
Horatio Nelson 1758-1805 F. Schiller 1759-1805
C.H. Saint Simon 1760-1825 J.G. Fichte 1762-1814
A.W. Schlegel 1767-1845 W. Humboldt 1767-1835
Napoleon I 1769-1821 G.W.F. Hegel 1770-1830
F. Hölderlin 1770-1843 J.W. Scheling 1775-1854
Nema sumnje da bi se ovaj pregled značajnih političara, vladara, filosofa, pjesnika, naučnika, umjetnika mogao dopuniti imenima još nekih… Uprkos raznolikosti područja kojim su se bavili uočljiv je logički sinhronizam između stilova i ideja.
Od kada je Dekretom iz 1635. god. u Francuskoj osnovana Akademija na osnovu Richellieovog ukaza, naglo su se počele događati burne promjene na duhovnom planu, još burnije na političkom. Koliko je to bilo teško vrijeme najbolje ilustruje Jean Delimeau u djelu “Strah na Zapadu” (I i II, Od 14. do 18. vijeka, – “Opsjednuti grad”*4) kojim se dosta objektivno ocrtava historijski presjek zbivanja u Europi tokom ta četiri sudbonosna vijeka. Otkrivajući naličje “uspona” europske civilizacije Delimeau nas upoznaje sa gotovo nepojmljivim i nevjerovatnim činjenicama vezanim za najniže i najporaznije oblike dekadencije uzrokovane glađu, ratovima, razbojstvima, zločinima, ostalim užasima, pa i antropofagijom (kanibalizmom).
Kada se govori o svjetlosti kraljevskih dvorova i naučnim dostignućima, obično se zanemaruje ova tamna pozadina tog istog vremena. Obuhvatajući historijsku građu Delimeau sintetizuje sliku straha što natkriljuje Zapad. Uspješno ostvarenim povezivanjem historijsko-psihoanalitičko-socio-kulturnog pristupa izvorima i posljedicama straha, Delimeau ukazuje između ostalog i na primjeru Francuske, svu apsurdnost i paradoksalnost meteža koji je vladao u svim sferama javnog i privatnog života.
Jedino čovjek posjeduje svijest o smrti i svijest o strahu, jedino čovjek posjeduje refleksivan odnos svijesti prema onome što tu svijest najviše plaši. S razlogom, jer prizori neprirodne smrti izazivaju sve moguće fobije. Reakcija na dugo prisutan strah, najčešće je nagli i burni nastup agresije. Što se strah duže akumulirao, što je intenzivnije taložen i potiskivan u podsvijest, reakcije su razornije, brutalnije, svirepije. Sudbina je mnogih istinskih reformatora i povijesno-humanističkih subjekata transformacije vremena da ih zbog progresivnih ambicija izjednačavaju sa anarhistima i “revolucionarima”, zapravo, – rušiteljima, dekadentima, nemoralnim negativcima, prorocima – spiritualistima, jereticima i sl. Reakcija sve želi osim promjena, dekadentni rušitelji žele sve promijeniti u svoju korist. I jedni i drugi siju samo strah, jer ciljeve ostvaruju nasiljem. Manipulišući sujevjerjem i neznanjem podanika i sljedbenika, osnovni cilj je: održati strah.
Kažu da čovjeka u toku života muči više od sedam stotina različitih oblika straha. Delimeau se posebno zadržava na analizi straha od epidemija kuge i “vojničkih bolesti”. Glad i očaj novodili su na zločine i ludilo, prilikom svake veće krize. Pošto su astrolozi nalazili nebeske uzroke krivice i kazne, obično su se “krivci” nalazili među vječitim beskućnicima i izgnanicima. Kroz to se vidjelo da se monarsi i kler nikada nisu odrekli progona onih od kojih su potekli i grijeh i ideja spasa. U tom procjepu i rastrganosti između vlasti i vjere, trijumfovao je jedino strah.
Louis XIV je govorio: “Jedan vladar, jedan zakon, jedna vjera”. Nikada taj cilj nije u potpunosti ostvario, ali je logično da se od 1661. god. (Kada je od kardinala Mazarena preuzeo svu vlast i postao apsolutni monarh) “kralj Sunce” prvo okomio na janseniste (prema Janseniusu, flamanskom biskupu) u Port Royalu, samostanu kod Versaillesa. Port Royal, (iz kog su potekli Rasin i Pascal) nije mario za državu, zemaljsku vlast, pa ni za kralja. Prezir jansenista prema državi plaćen je progonom. 1710. god. po nalogu kralja samostan je srušen.
Kralj koji je sam tvrdio da nikada nije pročitao ni jednu knjigu, krenuo je putem otvorenog terora. Na “Veliko stoljeće” (17. vijek) prenio se i zaoštrio terreur – strah. Louis XIV postavio je sebi tri zadatka: uništiti stranku hugenota (kako su u Francuskoj nazivali kalviniste), slomiti oholost plemstva i okončati razdoblje opšte neposlušnosti. Drugi i treći cilj kralj je ostvario, postao je Kralj Sunce, apsolutni monarh, ali hugenote nije pokorio ni pored svih zločina i progona. Kraljeva diktatura počivala je na načelu svih diktatura: držati sve pod kontrolom tajne službe. Fronda i sva ostala opozicija nalazila je spas u religiji, a tek to je fanatiziralo vjerske sukobe koje je sam kralj podsticao.
Istovremeno je bar pet puta tokom 17. vijeka, što zbog nerodnih godina što zbog ratova, harala totalna glad praćena užasnom destrukcijom. Delimeau opisuje detaljno brojne slučajeve zločina zbog gladi. Ratovi su podrazumijevali poreze, a ovi još veću bijedu. Neprosvijećenost, misticizam i dezinformisanost koju je bilo teško preduprijediti, maksimalno su pojačavali tenziju u narodu. Porez se plaćao čak i na tek rođenu djecu. Porez je postao mitski predznak oružanih buna i masovne smrti.
Paranoična projekcija opet se, kao i u noći Svetog Bartolomea, 23/24.8.1572., kada je pobijeno samo u Parizu 2000 hugenota, prenijela na one koji su od zvaničnih vlasti optuženi za sve nevolje. Odbrambeni mehanizam ugroženih grupa i pojedinaca uvećavali su svoju opstruktivnu silinu do razornih razmjera. Nagomilane frustracije i zebnje sistematski su usmjeravane prema tobožnjoj protestantskoj zavjeri. Jezivi prizori događali su se na ulicama Pariza, ali i svuda po Francuskoj.
Za to vrijeme je s jugoistoka Europe, preko Balkana, prodirao turski teror koji se ubrzo udružio s već postojećim terorom. (Od izbijanja Crne kuge 1348, nije proteklo mnogo do turske invazije, nakon bitke na Kosovu 1389. i Nikopolju 1396). Iscrpljujući stogodišnji rat protiv Engleske (1337-1453) stvorio je uz već prethodno pomenute okolnosti, sve mučne i mračne pretpostavke jednog velikog loma koji će se dogoditi krajem 18. vijeka.
Fenomen Francuske revolucije potrebno je posmatrati u ovom hronološkom spektru da bi se shvatilo da to vrijeme od četiri vijeka predstavlja ne samo uvod u tragički splet događanja tokom 1789. nego i poslije. Tačnije, razumijevanje uzroka i posljedica Francuske revolucije, nije cilj po sebi. Značenje te velike implozije duha ima mnogo šire i dublje značenje od onog koje mu se ponekad površno pridaje. Danas smo svjedoci, nakon definitivnog sloma istočnog bloka, nakon abdikacije od ideje komunizma, da postoji izravna spona između Francuske buržoaske revolucije i Oktobarske socijalističke revolucije u carskoj Rusiji. Tu sponu uspostavio je teror.
Apsurdnost terora (“revolucionarnog”) doživjeli su na najtragičniji način mnoge zemlje svijeta u I i II Svjetskom ratu, kao i poslije. Upravo danas taj teror sublimira u grotesknim anticivilizacijskim formama koje se teško dovode u sklad sa savremenim naučnim dostignućima i ukupnom sviješću o humanosti. Za neke podanike terora, nasilje je djelimično preoblikovano, ili je ostalo na istom zastrašujućem antropofagijskom nivou iz perioda najvećih kriza. Posljednja zbivanja u Europi ukazuju da je stepen barbarizacije dostigao kritičnu razinu, kao u vrijeme koje je prethodilo Francuskoj revoluciji. Što se posljedica tiče, nema sumnje da one mogu biti daleko tragičnije.
Šta je zapravo u osnovi Francuske revolucije, koji su to pokretački motivi, koji nosioci i kakvi su im bili ciljevi. Odgovor bi mogao biti kratak, nedvosmislen i jasan: despotske težnje ispod kojih se krila ambicija Louisa XIV i klera, trebalo je pročistiti do uspostavljanja čiste nacije. Do 1789. godine Francuska nije imala ni himnu ni zastavu. Čitava suština socijalnog bunta nije dakle toliko proizašla iz obespravljenosti trećeg staleža, koliko iz zahtjeva tog istog staleža da se konstituiše kao nacija. Prisjetimo se riječi Louisa XIV: “Jedan kralj, jedan zakon, jedna vjera”.
Prvi koji se tome usprotivio, sasvim opravdano, bio je, François Marie Arouet de Voltaire (1694-1778). Njemu, pak, suprotstavio se Rousseau. Analiza njihovog spora rasvijetliće prozirnost i kontradiktornost Rousseauove teorije. S druge strane, Voltaireova averzija prema rasipničkoj ekcentričnosti i dvostukom moralu kralja, plemstva, i pripadnika klera, postaje sasvim opravdana. Što se tiče masa, gradskih i seoskih, za njih se nije moglo imati bolje mišljenje nego o njihovim predstavnicima. Voltaire i Rousseau razišli su se oko shvatanja pojmova patriotizam, nacija i otadžbina (riječ “domovina” nećemo upotrebljavati kao adekvatan prevod jer je poznato da se tom praslavenskom rječju označavao pogrebni sanduk.*5)
Francuski teoretičar Jacques Godechot*6) veoma uvjerljivo i objektivno analizira pojam nacije, pozivajući se na savremena dostignuća Nacionalnog centra za znanstvena istraživanja (CN SR) u čije projekte su bili uključeni G. Mailhos, mme Duchet i Regine Robin. Preko podataka kojima su oni raspolagali saznajemo da se krajem 17. vijeka riječ otadžbina povezivala sa idejom slobode, a termin nacija se upotrebljavao za narod, a ne za državu ili teritoriju. Iz riječi otadžbina izdiferencirao se pojam patriotizam, a iz riječi nacija razvio se pojam nacionalizam. Prisjetimo se da je antička Atina bila prva nacionalna država u modernom identifikovanju pripadnosti jednom pravnom, kulturnom i teritorijalnom poretku. U tom smislu treba i epohu konstituisanja savremenih europskih država, posmatrati kao epohu stasavanja nacionalnih država ali ono što premašuje okvire državnosti odnosi se na prekoračenje u privrženosti jednoj naciji, što neminovno vodi u pravcu unutarnjeg ili vanjskog terora. Problem je u nastojanju svih socijalnih grupa da se pojave kao prezentant cijele nacije, odnosno svih naroda. Naravno, cilj je uvijek sadržan u ambiciji da se zavlada u svojoj zemlji, a potom u regionu, da bi se nezajažljive aspiracije prenijele na cijeli svijet. Nije slučajno E. Burke (Berk) već 1790. god. podigao svoj glas protiv Rousseaua kao ideologa Francuske revolucije. Prema Berku sve vođe revolucije su Rousseauovi sljedbenici i među njima je samo spor ko je veći i dosljedniji.*7)
Šta više, Rousseau je svoje pristalice imao i u Njemačkoj. Schelling je preveo Marseljezu, a Hegel je o Revoluciji govorio kao o zori čovječanstva: “Princip slobode pojavio se kod Rousseaua i dao je tu beskonačnu snagu čovjeku, koji je sam sebe shvatio kao ono što je beskonačno. To omogućuje prelaz na Kantovu filosofiju koja je u teorijskom pogledu uzela taj princip za svoju osnovu.
Danas se ne bismo mogli složiti s Hegelovom postavkom o principu beskonačnosti ljudskih moći. Čovjek i beskonačnost su kompatibilni pojmovi samo u pojmu smrti. Humanost je veoma ograničena iznutra i spolja, što ne umanjuje mogućnost njenog prekoračenja u sferu beskonačnosti. Čovjek se može jednog dana prepustiti beskonačnosti svemira, može lutati tražeći odgovor na pitanje o svom postanku, ali dok to ne uspije (ako do tada ne izumre kao vrsta) on će biti obavezan da slijedi svoju moralnu i intelektualnu konačnost.
Čovjeku nije sve dopušteno. Nažalost, u pogledu destrukcije, revolucija je čovjeku dopustila skoro sve. Nobelovac Bertrand Russel u “Historiji zapadne filosofije” piše: “Rousseau je pronalazač političke filosofije pseudo-demokratske diktature kao suprotnosti tradicionalnim apsolutnim monarhijama. Hitler je izdanak Rousseaua.” *8)
Robespierrova diktatura, proistekla iz Rousseauove “volonte generale”, nadahnula je diktatore u Rusiji i Njemačkoj, kao i mnogim kasnije formiranim diktaturama u Europi i svijetu. U pozadini svih tih diktatorskih režima je podražavanje tirana Starog Rima. Tu krvavu tradiciju uspješno se trudila da održi rimska crkva. Convent i Komitet javnog spasa, jakobinski teror sa Saint Justom i Robespierrom, samo su logična posljedica terora koji u kontinuitetu traje 2000 godina. Rousseau je vjerovao u ideju narodnog suvereniteta i mogućnost politike kao “građanske religije”, “glas naroda je uistinu glas boga…”
Nietzsche se žestoko pobunio protiv Rousseauovog socijalizma sintetiziranog iz rimo-hrišćanskog učenja: “Socijalistički moral nije ništa drugo do nespretno pogrešno razumijevanje kršćanskog ideala morala”. Za Nietzschea je kritika Rousseaua predstavljala ipak veliki problem, budući da je i sam bio na sličnoj ambivalentnoj poziciji spram ideje povratka nagonskoj, dioniskoj strukturi ekstatičkog dijela ljudskog uma. Ujedno, on je jedan od prvih koji je teorijski spor između Rousseaua i Voltera sagledao kao sukob dvije filosofske koncepcije čije će se konsekvence na političkom planu presudno odraziti na položaj same filosofije.
Borba između Rousseaua i Voltera prema Nietzscheovim riječima je problem civilizacije. On genijalno uviđa da se kršćanstvo produžava kroz Francusku revoluciju*9), a vinovnik je Rousseau. Rousseauovo stajalište je ideologičko stanje revolta protiv svijeta uopće, a u tome je i svojevrsna tragika ovog mislioca kroz čiju je kontradiktornu pojavu projektovana dvodimenzionalnost njegovog doživljaja svijeta, svijeta kom nedostaju dovoljno dorasli ljudi za prihvatanje samo jednog zakona, zakona humanosti i samo jedne nacije, nacije Planete. Tek opštost svih posebnosti i pojedinačnosti može pretendovati na ozbiljenje ideje: jedan kralj, jedan zakon, jedna vjera. Takav totalitet posjeduje ipak samo život kao zajednički pojam.
Greška je Rousseauova što Spartu i Rim uzima za primjer patriotizma. “Patriotski duh je isključiv, njime prepoznajemo kao neprijatelja svakog ko nije naš sugrađanin. Takav je bio duh Sparte i Rima”.*10)
Rousseau brani ideju nacije, insistira na nacionalnom karakteru svakog naroda. Opšta volja nije ništa drugo do nacionalna volja.
1789. god. riječ nacija bila je osobito popularna, imala je specifičan naboj. U septembru se pojavila lozinka: Nacija, Zakon, Kralj. Nacija koja odlučuje zapovijeda i piše zakon. Sve što je bilo kraljevsko postaje nacionalno. Kult nacije nadahnjuje se tiranskim metodama rimskih papa kao vrhovnih nasljednika bivše imperije. Jednu ogromnu imperiju nasljeđuje još veća – nacionalna imperija. “Velika nacija”, “pobjedonosna nacija”, – izrazi su koji su se javili uporedo sa pojmom socijalizam (Drouet, 1797) i nacionalizam. “Nacionalizam je pobijedio sveopću ljubav. Tada je bilo dopušteno prezirati, varati vrijeđati strance. Ta je vrlina nazvana patriotizam. I prema tome, zašto se toj vrlini ne bi dale još uže granice. Tako je iz patriotizma rođen lokalizam, obiteljski duh i napokon, egoizam”.*11)
Nasuprot Rousseau-u, Voltaire je kozmopolit. On sa žaljenjem konstatuje da dobar patriot postaje neprijatelj svih ostalih ljudi. Otadžbina nije rodna zemlja već zemlja gdje vlada razum, gdje se može biti slobodan i sretan. 1765. god. vitez Jancourt, trudeći se da sintetizira ideje Montesquieua, Rousseaua i Voltairea, izjavljuje: “Kozmopolit je građanin svijeta, ali se pretpostavlja da jedino onaj filosof može biti kozmopolit koji više voli svoju porodicu no sebe, otadžbinu no porodicu, a ljudski rod mu je draži od otadžbine”.
Nažalost, većina revolucionara istupali su kao prikrivene ili javne nacionalne vođe. Patriotske revolucije postajale su čisto nacionalne involucije, retrogradne forme restauriranja nasilničke oligokratije pod maskom liberalizma i demokratije. Treći stalež koji se smatrao obespravljenim borio se za jednakost, ali malo ko je očekivao tako radikalan preokret kada se revolucionarnim, u početku progresivnim namjerama, oteo ispod kontrole običan narod, puk, bezoblični “četvrti” sloj.
Nema sumnje da su dvorovi bili stjecišta nemorala, da se špekulisanjem poreskom praksom i manipulacijama u poljoprivrednom resoru stanovništvo nepotrebno izlagalo krajnjoj oskudici i gladovanju, da je sedmogodišnji rat (1756-1763) bio suvišan i poražavajući po međunarodni položaj Francuske (izgubljena prevlast u Indiji i posjedovanje Kanade), ali, prema riječima Alexis de Tocquevillea: “Kralj (Louis XVI) je bio u pravu. Mislim da je bolje biti potčinjen lavu iz dobre kuće negoli dvema stotinama glodara. Apsolutni vladar bio bi možda manje opasan tvorac novoga. Revolucija koja je razorila tolike ustanove, ideje i navike oprečne slobodi, a s druge strane ukinula tolike druge kojih se sloboda jedva može lišiti, sklon sam da vjerujem da bi nas, izvedena rukom jednog despota, ostavila manje nesposobnima da jednoga dana postanemo slobodna nacija nego li se zbilo kada ju je u ime svoga suvereniteta sproveo narod.”*12)
René Rémond, savremeni francuski historičar, 200 god. nakon Revolucije daje sličnu izjavu nakon ankete provedene s ciljem da se današnji Francuzi izjasne o kraljevoj “izdaji” i njegovom pogubljenju. “Velika većina se izjasnila protiv toga. Kralj možda ne bi bio oslobođen optužbe, ali sigurno ne bi bio pogubljen”.*13
Historiografija Francuske revolucije je veoma obimna i uglavnom su je stvarali autori koji su Revoluciju oduševljeno prihvatali ili s indignacijom odbacivali kao sraman dio francuske historije koja će nažalost ugraditi se u još brojne historije drugih naroda. Jednu maksimu koju je o revoluciji izrekao Karl Kautsky (1854-1938)*14) u prepisci s Trockim (Leon Davidovich Bronstein Trotsky, 1879-1940) “Terorizam i komunizam”, svako mora imati na umu ko promišlja probleme socijalnih revolucija: “Onoga ko narodu priča lažne legende o revoluciji i namjerno ili iz neznanja obmanjuje ga ditirambima o historiji, – treba kazniti koliko i geografa koji crta pogrešne karte za pomorce”.
Ovo ozbiljno upozorenje se mora doslijedno prihvatiti kako se ne bi zapalo u idolopokloništvo kultu revolucije s jedne strane, niti u krajnje reakcionarno-desničarsko favoriziran je status-quoa iza kojeg obično pritajeno vreba fašizam.
Već smo ranije napominjali da cilj ove studije nije u tome da se “prikloni” jednoj ili drugoj varijanti već da ih prevlada prevrednovanjem samog poimanja socijalnog konflikta kao historijske neminovnosti u uslovima megatehničkog prodora u nepoznati i neizvjesni lavirint vremena. Humanističko stanovište ne prihvata teror kao metod transformiranja vremena, ali to ne znači da nema instrumentarij razumijevanja dekadencije. Naprotiv, estetički humanizam crpi svoju energiju jednim dijelom upravo iz epicentara najvećih lomova historije, nalazeći u njima inspiraciju, identifikujući tek u tim vrtlozima najveće i najblistavije obeliske tragičnog heroizma. Međutim, apsurd i počiva u onome što je ne samo suvišno nego i nepovratno. Vrijede li najveće pobjede suze jednog djeteta? Bastilju su porušili isti oni koji su je sagradili. Duh vremena koji je prividno spašen tamnovanja bio je zao duh, ali sada oslobođen, mnogo moćniji od svih zala iz Pandorine kutije. Pandora je bar nadu sačuvala, a sve revolucije oduzimale su sjaj u očima onih koji su se najviše nadali.
Opšti humanistički stav, ma koliko pretendovao na objektivnost, mora biti utemeljen na principu definitivnog prevrednovanja i napuštanja svih onih ideja koje vode nasilničkim prevratima. Pri tome ne treba gubiti iz vida potrebu distanciranja od jednostranih interpretacija koje u revolucijama preuveličavaju “povijesnu” dimenziju, ali je ne dovode u vezu s etičkom komponentom.
Smisao sintagme “etika revolucije” detaljno je objašnjen u prethodnim analizama, ali nije suvišno napomenuti stav da svaka revolucija ima svoju etičku dimenziju, što ne znači da ozbiljenje etike obavezno podrazumijeva implikaciju revolucije.
Sve revolucije su involucije, ako istovremeno njihova ideja, tok i epilog nisu u funkciji trajnog uspostavljanja humanističkog identiteta etičko-estetičkih transformacija vremena, transformacija animalnih sadržaja podsvijesti u transsupstancirane sadržaje umne svijesti i savjesti. To može postići svako ko je u sebi prevladao pohlepu, želju za vlašću, narcisoidnost, neskromnost i ostale brojne mane.
Svjetsko-historijski značaj Francuske revolucije niko od ozbiljnih teoretičara ne odbacuje, ali je posve opravdano svako naučno utemeljeno stanovište, posebno kulturološko i psihoanalitičko, koje u revolucijama uopće identifikuje samorazornu komponentu historije. Dokaz za to je, ako je već u pitanju potraga za nacionalnim identitetom, dublja, osmišljenija, produktivnija, uglednija, prostorno razvijenija i trajnija opstojnost onih nacija koje se nisu konstituisale putem sile. Indija je daleko uzornija od mnogih drugih zemalja, po toj osnovi.
Rimsko pravo je pretočeno u ustave svih modernih imperija, preko prvog francuskog Ustava (3. 9. 179l.). Niko ne može osporiti epohalnost “Deklaracije o pravima čovjeka i građanina”, ali u njoj ne postoji ništa suštinsko novo što nisu posjedovali neki antički ustavi. Nijedan stav (od 17 koliko ih ima) nije neosporen tokom historije, a većinu ih je osporila već i sama Revolucija. Njihova pravna i filosofska osnova toliko je ranjiva s pozicija organicističkih orijentacija, da bi se prije moglo govoriti o utopijskom ustrojstvu tih stavova.
Pored A. de Tocquevillea s Revolucijom se izrazito nije slagao Hipolit Taine. Zgrožen prizorima Pariske komune on na Revoluciju gleda kao na divljanje gomile, trijumf anarhije, provalu surovih neobuzdanih strasti. On nije štedio ni Napoleona koji je svojim Građanskim zakonikom učvrstio djelo Revolucije i time doprinio trajnoj nestabilnosti Francuske.
Pierre Gascot govori o Revoluciji kao žalosnom i mračnom incidentu, sa delirijumima progona, ludila, kriminala… Pierre Shoni ističe genocidnost na primjeru gušenja “kontrarevolucionarne” bune u Vandeji: “To je bio najgrozniji rat i prvi ideologijom podupiran genocid, ludilo mržnje.”
Shoni izjednačava Robespierrea, Lenjina, Staljina, Hitlera, Pol Pota. Desničarska, lepenovska (Le Pen) historiografija i danas slijedi ovu paralelu koja bi se svakako mogla dopuniti imenima predstavnika savremenih bastiona fašizma.
Strahovlada sankilota u toku Francuske revolucije primjer je terora koji čini samu bit revolucije. Stiješnjena između crkve kao najvećeg zemljoposjednika-feudalca i kralja-apsolutnog monarha, buržoazija je neprekidno nastojala da putem državnog udara ostvari svoje interese.
Prva polovina 1789. god. u znaku je socijalnih previranja i u znaku nastojanja Louisa XVI da prividnim kompromisima zadrži vlast.
17. juna uvažen je prijedlog da treći stalež uzme naziv “Narodna skupština”. Poslanici traže Ustav.
9. jula Skupština dobija naziv “Ustavotvorna narodna skupština”.
14. jula pada zloglasna tvrđava Bastilja.
26. avgusta Skupština usvaja Dekleraciju o pravima čovjeka i građanina, kao osnovu budućeg Ustava. Proglašena je sloboda štampe, ali je sve do vladavine Conventa uskraćivana jednakost za pripadnike “obojenih rasa”. Ustavotvorci su bili razjedinjeni na desnu struju plemića odanih starom režimu: monarhiste, konstitucionaliste i demokrate. Dominirali su Montesquieu, Mirabeau, Lafayette, Sieyes i Robespierre.
1790. Francuska je podijeljena na 83. departmana, ukinuto je pravo nasljeđa i nasljednog plemstva. Sveštenstvo je odvojeno od kralja, “vlast više ne dolazi od boga nego od naroda”. Kralj je prisilno izveden iz Versailles-a i doveden u staru prijestonicu, Pariz.
1791. umire prevrtljivi Comte de Mirabeau. Kralj pokušava pobjeći u Varenne, ali ne uspijeva, vraćaju ga u Tulleries. Reformisti/fejantinci se odvajaju u frakciju jakobinaca pristalih uz ustavnu monarhiju, dok republikanci (nasljednici prvobitnog kluba jakobinaca i kordeljera) traže kraljevu smrt zbog “nacionalne” izdaje.
17. jula na Marsovom polju dogodio se masakr nad republikancima, Danton se spasio bijegom u Englesku, a Marat se sakrio.
3. septembra proglašen je prvi Ustav Francuske, po kom vlast pripada narodu, – narod prenosi dio te vlasti na jednodomnu zakonodavnu skupštinu, a drugi dio na kralja koji je kralj Francuza, a ne Francuske. Uz kralja je šest ministara (za pravosuđe, rat, mornaricu, spoljne poslove, unutrašnje poslove i finansije). Kralj je pristao na takav ustavni poredak, ali samo zato što drugog izbora nije ni imao. Rasterećenje unutrašnje napethosti pokušalo se izvesti objavljivanjem rata Austriji. I pobjeda i poraz donijeli bi sigurnost monarhiji. Briseau, glavni vođa partije rata i Gironde, naprotiv, smatrao je da će se ratom učvrstiti Revolucija i proširiti na ostale zemlje Europe. Robespierre je smatrao da će se rat završiti uvođenjem vojne diktature.
U svemu tome, uloga kraljice Marie Antoinette nije bila zanemarljiva. Kao sestra austrijskog cara Leopolda II ona je priželjkivala upad austrijskih trupa i brz poraz Francuske revolucije.
7. februara 1792. sklapa se savez između Austrije i Pruske, što Francusku dovodi u još nezavidniji položaj. Francis II, sin Leopolda II, saznavši direktno od kraljice Antoinette plan napada Francuza, ulazi u rat 2. aprila. Brisseau za izdaju optužuje kralja. Skupština objavljuje da je otadžbina u opasnosti. Iz unutrašnjosti se regrutuju federalisti okupljeni oko marseljeskih potriota (po njima nazvana je himna “La Marseillaise”, koju je komponovao i 24. aprila 1792.prvi put zapjevao Claude-Joseph Rouget de Lisle). Marseljske i bretonske trupe imale su samo jedan cilj za početak: svrgnuti kralja.
Za isto se zalaže i Robespierre koji prekasno uviđa da se unutrašnji požar spaja sa spoljašnjim. Marseljci zauzimaju Tuileries, a potom osnivaju vanredni sud. Lafayette bježi, austrijsko-pruske trupe ulaze u Lorenu, 19 avgusta. Prusi, predvođeni vojvodom od Braunschweiga osvajaju Verden. Jakobinci počinju svoj teror nad plemstvom i sveštenstvom. Bira se nova Skupština, Convent, a ukida Zakonodavna skupština.
Presudan preokret dogodio se 20. septembra 1792. pobjedom Francuza kod Valmija. Potcijenivši elan i nacionalni zanos francuskih vojnika, pruski kralj Fridrich Wilhelm je više bio zaokupljen mišlju kako da se što prije posveti podjeli Poljske.
Du Maurieur, zapovjednik Sjeverne francuske armije sa sjedištem u Sedanu i Kelerman iz Meze, sastali su se iza leđa neprijatelju koji je nastojao da kroz Aragonski tjesnac podre u Šampanju. Tu veliku Bitku posmatrao je Goehte rekavši: “S ovim mjestom i danom počinje nova epoha svjetske historije”. U porazu svoje vojske veliki pjesnik naslutio je pobjedu “svjetskog uma”. A što se “nove epohe” tiče, složićemo se, ona je postala faustovska, osvajačka, razdiruća, nacionalna, u potpunosti prevratnička, megatehnička. Druga negativna krajnost, Louis XVI osuđen je na smrt zbog izdaje i pogubljen 21. junara 1793. god.
Februar 1793. donosi stvaranje antifrancuske koalicije: Engleska-Holandija-Španija-Portugalija-italijanske državice i pripadnice Njemačkog carstva. Engleskoj nije odgovarao upad Francuza u Belgiju i prijetnja Holandiji. U to vrijeme u Vandeji izbija kontrarevolucionarna pobuna koja je surovo ugušena. U jakobinskom klubu Robespierre je pozvao narod da se odupre žirondinskoj tiraniji koja je dala podršku Vandejcima. U najnezgodnijem trenutku ipak je izbio građanski rat. Omiljen kod naroda, osobito kod sankilota, Jean-Paul-Marat biva ubijen. Rojalisti i montanjari srušili su jakobinsku upravu u Lionu.
17. jula u Odbor javnog spasa stupio je Maximilien Robespierre (istog dana, godinu kasnije, srušiće ga termidorska reakcija).
Od 10. maja 1793. do 13. juna 1794. trajaće doba Terora. Uveden je “Zakon o sumnjivima”, da bi se sprečila kontrarevolucija.
16. oktobra pogubljena je Marie Antoinette. Luku Toulon, koju su rojalisti dali Englezima, oslobađa mladi artiljerijski kapetan, unaprijeđen potom u čin brigadnog generala, Buonaparte.
Bila je to pobjeda izvojevana 19. decembra, kojom je Napoleon ušao u historiju.
Poslije poraza vandejskih pobunjenika, smatralo se da su definitvno poraženi rojalisti i predstavnici klera. Convent je uveo kult Razuma i boginju Razuma, da bi se religija potpuno ponizila. Uvodi se novi kalendar:
1. NIVOZ (snježni) decembar/januar
2. PLIVOZ (kišni) januar/februar
3. VANTOZ (vjetroviti) februar/mart
4. GERMINAL (mj. zametanja) mart/april
5. FLOREAL (cvjetni) april/maj
6. PRERIAL (livadski) maj/jun
7. MESSIDOR (mj. žetve) jun/jul
8. TERMIDOR (topli) jul/august
9. FRIKTIDOR (plodni) avgust/septembar
10. VANDEMIERE (mj. berbe) septembar/oktobar
11. BRUMAIRE (maglenjak) oktobar/novembar
12. FRIMAIRE (mrazni) novembar/decembar
Convent je odlučio da sve promijeni. Ime Liona promijenjeno je u ime Oslobođena Komuna. Trupe Conventa poslane su i protiv Marseilla koji se pobunio posle pada Gironde (klub krupne buržoazije s umjerenim republikanskim programom). Montanja je nametnula svoje zakone, postavljene su giljotine, Marseille je postao Grad bez imena. U vrijeme Terora nijedan život, nijedna svethost, nisu imali ime.
2. avgusta Convent objavljuje totalni rat tradiciji. Od 500 000 ljudi bačenih u tamnice, bez suđenja je ubijeno 10-20 000. a “nestalo” 35-40 000. Ostalo je učinila glad i nemilost totalno iracionalnih masa. Francuska je ličila na ogromnu gladijatorsku arenu u kojoj su krv i smrt bili jedini zakoni. Rebespierre odlučuje da odbaci ekstremno nasilje desne frakcije jakobinskog kluba, ali i umjerene Dantonove ideje. Iako je znao za Saint-Justovu optužnicu Danton nije htio da bježi. Pred samo pogubljenje doviknuo je Robespierreu: “I ti ćeš za mnom”.
Robespierreov deizam, asketizam, napodmitljivost i surovost, plašili su njegove protivnike i 9. termidora, (28. jula 1794.), umjesto da vođa Montagne provede čistku u Odboru javnog spasa, svi su se okrenuli protiv njega. Iako teško ranjen Robespierre, Saint-Just i ostali najutjecajniji članovi Komune, odvedeni su na gubilište. Dantonovo proročanstvo se ostvarilo. Termidorska reakcija zatvorila je Jakobinski klub, revolucionarni odbori su raspušteni, pojavila se slobodna štampa, objavljena je sloboda vjeroispovjesti i crkva je odvojena od države.
1795. počela je velikom glađu. Sankiloti su se pobunili i protiv njih je poveden “Bijeli teror”, ništa manje užasan od Crvenog. Osveta nad jakobincima bila je također krajnje svirepa.
4. brumera (26. oktobra), Convent je prestao s radom prepuštajući vlast Directoriumu. Trg Revolucije promijenio je naziv u Trg Concord (Sloga).
Složenu morfologiju Francuske revolucije u periodu Directoriuma dopunjavaju na spoljnopolitičkom planu Napoleonovi uspjesi.
2. marta 1796. postaje vrhovni zapovjednik Italijanske armije. Prethodno se koalicija Pruske, Holandije i Španije raspala. Posle definitivnog poraza Austrije, Napoleonu su bili otvoreni svi putevi. Za kratko vrijeme osvojene su Lombardia, Savoia, Nice, Milano, Mantova, Arcola… U očima zadivljene Francuske i užasnute Europe, Korzikanac je izgledao nepobjediv. Iz luke Toulon krenuo je sa velikom flotom za Mediteran, prema Egiptu. Aleksandar i Cezar dobili su svog dostojnog nasljednika. Međutim, Engleskoj nije odgovarala Napoleonova strategija. Usidren u Napulju, admiral Horatio Nelson (poginuo 1805. u bici za Trafalgar) saznao je za krajnji cilj francuske ekspedicije i kod Abukira uništio skoro sve brodove Francuza. Uz pomoć Engleza turska vojska se spremala na pobunu u Egiptu. Napoleon im polazi u susret, krećući se prema Siriji. Usput je odnio velike pobjede kod El Arisha, Jaffe i Nazareta. Slomio je pobunu u Egiptu pri povratku, odbacivši tursku vojsku prema Aleksandriji.
U bici pod piramidama 21. jula 1798. poraženi su Mameluci i 24. jula Napoleon ulazi u Kairo. Pokazujući piramide rekao je svojim vojnicima u zanosu velikog pobjednika: “Četrdeset stoljeća gleda u vas”. Neko vrijeme Napoleon je proveo u Egiptu radeći na modernizaciji, popravljao je stare kanale, pravio planove za spajanje Mediterana i Crvenog mora, osnovao Kairski institut, uspostavljen je mir u gornjem Egiptu, kod Sijena (Asuana) 1167 milja uzvodno, na prvom kataraktu Nila.
U međuvremenu u Francuskoj se situacija znatno iskomplikovala. Za vrijeme Napoleonovog otsustva raslo je ogorčenje velikih sila zbog osvajačke politike Directoriuma i stvaranja vazalskih republika. Stvorena je nova antifrancuska koalicija na čelu s Engleskom koja je pridobila turskog sultana i ruskog cara Pavla I.
Suvorov Alexander Vasilyevich, (1729-1800), ruski vojskovođa i feldmaršal dejstvovao je protiv Napoleonovih trupa u Italiji, 1799. izveo je čuveni pohod preko Alpa u Švajcarskoj, poslije poraza Korsakova kod Ciriha, vratio se u Rusiju. Tajno napustivši Egipat, Napoleon se našao ponovo u Parizu, i nakon jednomjesečnih priprema izvršio državni udar.
9. novembra (18. brumer) 1799. Francuska je spašena od rusko-engleske invazije, ali je na zapadu zemlje počeo građanski rat. Osnaženi rojalisti, ali i jakobinci, nisu odustajali od rastauracije Starog režima. Jedino rješenje Napoleon vidi u uvođenju konzulstva, a on kao prvi konzul postaje neograničeni vladar Francuske i 1804. god. proglašen je za cara. Slijedio je stabilniji period u zemlji, koaliciji su nanešeni značajni porazi; austrijska vojska pobijeđena je kod Ulma 1805, rusko-austrijska vojska pobijeđena je u velikoj bici kod Austerlica, Pruska kod Jene 1806. i Rusi kod Fridlanda 1807. Postignut je Tilzitski mir, izvršena je kontinentalna blokada Engleske.
1809. Napoleon je ponovo odnio pobjedu nad Austrijom kod Vagrama. Konačno, 1812, krenuo je na Rusiju, sa 420 000 vojnika (od kojih se vratilo jedva 25 000). Poslije dva mjeseca “trijumfalnog” boravka u Moskvi, poslije čuvene borodinske bitke i poslije poraza od Kutozova, Napoleon je počeo svoj neslavni povratak. Kod Leipzig-a je nova europska koalicija bez većih teškoća izvojevala pobjedu i savezničke snage su 31. marta ušle u Pariz.
Napoleon je prisiljen na abdikaciju i prognan je na ostvo Elbeu. Godinu dana kasnije Napoleon se vratio i obnovio vladu koja je trajala 100 dana. Krenuo je u Belgiju prema glavnini svojih trupa i 18. juna 1815. kod Waterlooa pretrpio je od saveznika svoj posljednji i najteži poraz. Nakon neuspjelog pokušaja da pobjegne u Ameriku, Englezi kojima se predao, prognali su ga na st. Hlnne, gdje je umro 5. maja 1821.
Iako se naizgled sve vratilo na početne osnove, poslije Napoleona svijet nije više mogao biti isti. Neki kasniji tirani uobražavali su sebi da mogu poći Napoleonovim tragom, ali im je nedostajao koliko romantičarski duh, toliko i vispreni um koji se teško uklapao u klasične doktrinarne modele izgradnje svjetske historije. I Napolenovi porazi su podjednako kao i pobjede pripremili tlo za nove forme i nove strukture mišljenja koje će prije svega naći mjesto u njemačkoj romantičarskoj književnosti i klasičnoj idealističkoj filosofiji. Tek s Napoleonom Francuska revolucija poprimila je fizionomiju kulturne transformacije svjesti u svijest nad vremenom. S druge strane, u megatehničkom poretku, Napoleon je bio samo inkarnacija Cezara, pojava onoliko kontradiktorna koliko je bila kontradiktorna sama Revolucija koja ga je iznjedrila. Da nije bilo Revolucije Napoleon bi ostao samo skromni artiljerijski kapetan, i obrnuto, da nije bilo Napoleona, Revolucija bi ostala samo goli Tereur.
Napoleon je bio veliki strateg, ali je znao biti velikodušan, znao je praštati i uvijek je bio spreman odreći se povjerenih mu ovlaštenja. Upravo to ga je činilo velikim.*15)
Prema riječima Alberta Soboula “iako nedovršeno, djelo Francuske revolucije ima neobično veliko značenje i neizmjerljiv domašaj u životu Francuske i savremenog svijeta. Revolucija predstavlja početak buržoaskog društva i buržoaske države. Istovremeno, ona je veličanstveni pokušaj, propao zbog svojih protivrječnosti, ali koji je potresao svijet, i čiji se odjek još čuje.”*16)
Ma koliko gandijevska filosofija nenasilja nosila u sebi utopijske momente, ona je ipak najviši doseg umskog prevladavanja iracionalizma nerepresivnim putem. Međutim, savremena civilizacija ne poznaje čast ni milost onih koji se pokoravaju samo vanjskom formom nepružanja otpora. Radije se na njih gleda hegelovski “svjetsko-povijesno”, stavljaju se u sferu neprispjelosti duha ideji slobode. S našeg humanističkog stanovišta takvo gledanje je izvor rasizma, a sva kultura “povijesnih nacija” produkt je disharmonije koju je proizveo “samokonstituisani” razum. Nije razum stvorio prirodu, niti je priroda stvorila razum, niti je haos kao procjep između njih pravilno označen kao metafizika, druga priroda. Leibnitzova ideja o prestabiliranoj harmoniji je privremeno spasonosna za čovjeka pred zastrašujućom prazninom njegove podsvjesti do koje se, kao kroz najmrkliju tminu nad pustinjom teško probija misao o istini koja ne može biti sklona minornim oblicima nasilnih prevrata.
Mogućnost i blizina nasilja čine čovjeka ili opčinjenim hipnotičkom fascinacijom mirenja sa smrću, ili ga navode na fanatizam bivstvovanja koje vječito nadanje pretvara u morbidno potisnut nagon za opstankom (što opet u izvjesnom smislu pretpostavlja i produžava nasilje). Iracionalna strana ega nastoji svoj fanatizam proširiti na dimenzije samog svijeta. Anonimna, prijeteća i smrtonosna iracionalnost potajno vreba život svakog čovjeka i život kao kosmički fenomen nasuprot Velikog Drugog (Lacan) koji određuje stepen inkarnacije prema stepenu spoznate humanosti. Dok estetičkoj saživljenosti sa prirodom teži um, razum svoju prividnu slobodu traži u despotskoj moći države.
Despotska teo-politika Starog režima (le Ancien Regime) u Francuskoj nezadrživo se kretala prema Revoluciji. Upražnjeno mjesto moći (smrt Louisa XVI) postalo je mjesto novog revolucionarnog antifeudalnog, antimonarhističkog i antiteološkog nacio-terora. Svi su htjeli vlast, novac i moć. Despotizam je zamijenjen anarhijom, anarhiju je naslijedio totalitarizam. Rađanje pojedinačne nacije vodilo je uništenju ljudske nacije. Čovječanstvo kao globalna nacija iščezava poslije Francuske revolucije.
U revoluciji se ocrtava nihilistička pobuna identiteta Ja u potrazi za uzvišenim idealom koji ne postoji u domenu sile, te se stoga revolucionarna smjelost pojavljuje kao cinizam i osionost (hybris) koje je teško sankcionisati pravnim postulatima. Najčešći odgovor na silu je upotreba sile koja u totalitornom okruženju postaje teror. Teror se vremenom transformiše od režimskog instrumenta vladanja u otuđeni i osamostaljeni užas, iskonski užas onih koji umiru kao ništa, ni za šta, ni za koga. Uvođenje revolucije ima nešto razarajuće što želi zagospodariti svjetlošću uma, što želi nametnuti tamu smrti umjesto igre, agnosticizam umjesto spoznaje, ugašeni život koji je izgubio pravo čak i na svoju prošlost. Gubljenjem prava sjećanja gubi se i ideja smisla, a sama smrt, anonimna, tajanstvena, prikrivena, bezlična, postaje još užasnija od one javne s početaka Francuske revolucije. Podsticanje straha širilo je mržnju, a mržnja je prerastala u osvetu.
Petar Kropotkin u 67. poglavlju svoje knjige “O Francuskoj revoluciji”, koje nosi naslov “Zastrašivanje”, piše: “Najmračnija tačka (pored rata spolja) bilo je raspoloženje provincije, naročito na jugu. Masovni pokolj od strane lokalnih jakobinaca i delegata Convent-a nad kontrarevolucionarima, posijao je tako duboku mržnju da je tada svud nastao rat do istrebljenja. A situacija je postajala sve teža zato što niko, ni na licu mjesta ni u Parizu, nije znao da savjetuje išta drugo osim upotrebu krajnjih sredstava osvete”.
Louis Blanc kaže za Robespierrea: “Htio je da zadrhte svi oni koji su sav svijet nagnali na drhtanje. Skovao je smjeli plan da ih obori njihovim sredstvom, da zastrašivanje uguši zastrašivanjem”.
Robespierre je 22. preriala (1. juna) 1794. poništio i posljednju pravnu bezbjednost optuženika. Oduzeti su im branioci, sudski proces tribunala revolucije sveo se samo na pravila “zdravog razuma”, a presuda samo na “savjest sudije” i njegova uvjerenja, ma kakva ona bila. Taj zakon, svuda nazivan “Robespierreovim zakonom”, srušiće i samog Robespierrea.
Teroru je znatno doprinosila propaganda, kao način da se prikrije falsifikovana istina. Propaganda je istovremeno jedno od najstarijih, najmoćnijih i najstrašnijih instrumenata rata. Prevelik strah navodi na izmišljanje, i obrnuto, namjera da se po svaku cijenu postigne neki cilj provodi se putem izmišljanja da bi se izazvao što paničniji strah, masovni delirij, provala svih oblika iracionalizma.
Treba samo zamisliti pohod Versajaca na Pariz 21. maja 1793. kada je stradalo 20 000 građana, i to mnogo više njih kada su zarobljeni, od onih koji su ostali na barikadama. Druga Komuna, ona iz 1871, odnijela je preko 100 000 žrtava. Najvećim dijelom bile su to žrtve propagande, obmane i prevare. Nažalost, iste metode koriste se i danas, u informatičkom dobu, što je samo dokaz da barbarizacija ne zavisi od ekspanzije uma u prostor tehnike nego zavisi od jezika krvi koja se održala kao zov za osvetom, nad drugim čovjekom, nad prirodom, nad historijom nad samom sobom.
2. septembar 1792. pokazao je “formalnu opijenost krvlju koja je zahtjevala masu dželata, oni se nisu zadovoljili ubijanjem, uživali su gazeći u krvi”*17)
K. Kautsky daje detaljne opise mučnih prizora, prema kazivanjima očevidaca. Najpotpuniji prikaz uzroka koji su doveli do terora u toku Francuske revolucije daje ipak Ellen G. White koja briljantno jasnim stilom prezentuje negativnu ulogu revolucionarnog nasilja i uzroka koji su ga proizveli.
Paradoksalno je da se pod oreolom progresa zapravo vješto prikrivao suicidalni Thanatos. Krajnji nemoral Vavilona na Seni bio je ravan nemoralu koji je donio propast samom Vavilonu, Sodomu, Jerusalemu, propast kakva danas prijeti svim centrima antihumanizma. Hugenoti (kalvinisti) kojih je prije Revolucije bilo 125 000 bili su najobrazovaniji, najpošteniji i najvrijedniji dio francuskog stanovništva. Prisjetimo se da je 1685. Louis XIV ukinuo Nantski edikt iz 1598. kojim je Henri IV zaštitio hugenote. Od tada počinje sistematsko pustošenje zemlje i dekadencija kakvu historija nije zabilježila. Dugo učen sredstvima Inkvizacije narod se počeo odnositi prema svim predstavnicima hugenotskog reda kao prema najvećim protivnicima “slobode” i “Razuma”. Isti duh koji je izazvao bartolomejsku noć bio je prisutan u strašnim prizorima Revolucije. Riječ istine ležala je mrtva i spaljena po ulicama ne samo Pariza nego i širom cijele Francuske. Francuska je pala u ponižavajuće idolopoklonstvo, obožavajući boginju razuma u osobi jedne bludne žene, baletne igračice, koju su u pratnji svečane povorke, uz himne i muziku odveli u katedralu Notre Dame i postavili na glavni oltar, a potom slavili kao najveće božanstvo. Uspostavljajući kult razuma (u čemu su aktivno sudjelovali enciklopedisti, materijalisti i racionalisti), budila se civilizacija Zapada, ali to buđenje se događalo upravo u vrijeme totalnog pomračenja uma. S hugenotima nestajala je nauka o humanosti, a prevladavala je racionalna teologija tehničke znanosti koju je jednom destruktivnom sekvencom produžavala Inkvizicija. Megatehnička civilizacija imala je u teroru Inkvizicije najmoćnijeg saveznika, pri stvaranju “revolucionarne” buržoazije Francuske, a kasnije i “revolucionarnog” proletarijata Rusije.
Ruska ideja komunizma iznikla je kao posledica utjecaja Rima na ideju Pariske komune, tako da su buržoaska termidorska i proleterska oktobarska revolucija direktni izdanci ateizma koji se javio kao reakcija na Inkviziciju. Licemjerni i slijepi fanatizam Inkvizicije uništio je zajedno sa hugenotima i sve učitelje vrline. Sebičnost silnika postajala sve okrutnija, a narod je tonuo u neznanje i poroke. Sloboda se izjednačavala s neobuzdanošću. Na mjestu gdje je prvi put zapaljena lomača, sada je stajala giljotina. Žrtva terora koji je trajao skoro 18 vjekova, narod je postao nosilac terora, odbacivši podjednako i istinu i zabludu. Pod vlašću terora “mir i sreća su protjerani sa ognjišta i iz srca ljudi. Niko nije bio siguran. Ko je danas trijumfovao, sutra je već bio osumnjičen i osuđen. Nasilje i pokvarenost neograničeno su vladali”.*18)
U takvim uslovima, – kada su stanovnici umirali od gladi, provincije pustošili razbojnici, civilizacija se gasila u anarhiji, – došla je revolucija kao osveta naroda prema Rimu. Dobro naučen lekcijama okrutnosti i mučenja, taj isti narod postao je bezobziran mučitelj. Inkvizicija je dobila ateističkog nasljednika. Time je preko krvi Francuske revolucije široko otvoren put teroru Sovjetske revolucije. Između njih stoji I Svjetski rat, definitivni preokret ka totalnoj involuciji. Opšta vojna obaveza, u toku Francuske revolucije prerasta u ratnu obavezu, a ratna služba znači navikavanje na nečovječnost u čemu je posebno prednjačila Pruska.
Pruski militarizam bio je specifičan jer se isključivo razvijao kao militarizam, čak i među intelektualcima. Ne treba zaboraviti da su Kant, Fichte, Hegel, Hölderlin, Schiller i Goethe, ne samo blagonaklono gledali na Francusku revoluciju i Napoleonova osvajanja (bar u početku, dok su još uvijek dominirale progresivne promjene na kulturnom i intelektualnom planu) nego čak neki od njih su i aktivno sudjelovali u ratnim događajima. Pruska je posebno privilegovala, to je značajno istaći, intelektualce među rezervnim oficirima, koji su po disciplini i strogosti često nadmašivali profesionalne oficire. Tako su humanisti po prirodi i erudiciji nesvjesno postajali sastavni dio ratne megamašine. Zanos ratnom slavom prenijeće se na tlo Rusije, što je prirodna posledica Napoleonovog utjecaja koji je ostao prisutan i pored vojničkog poraza francuskih trupa.
—————————————–
* 1) Albert Camus; “Mit o Sizifu”, str. 61 i 62, V. Masleša, Sarajevo 1987.
* 2) Albert Camus; “Mit o Sizifu”, str. 163, V. Masleša, Sarajevo 1987.
* 3) Albert Camus; “Odabrana djela” Zora, Zagreb, knjiga VIII str. 217.
* 4) Jean Delimeau; “Strah na zapadu” – I, II; Dnevnik, N. Sad 1987.
* 5) Veselin Ilić; “Mitologija i kultura”, Kosmos, Beograd, 1988. str. 231.
* 6) Naše teme 1, 2; 1990, str. 53.
* 7) D. Mićunović; “Socijalna filosofija”, F. Višnjić, Beograd 1988. str. 91.
* 8) B. Russel; “Historija zapadne filosofije”, Kosmos, Beograd 1962. str. 658.
* 9) Filosofska istraživanja (30) 1989. str. 847.
*10) Naše teme, 1, 2; 1990. str. 55.
*11) Isto, str. 64.
*12) Gledišta, 7-9, 1989. str. 111. (Alexis de Tocqueville)
*13) Gledišta, 1-7, 1989. str. 122. (Rene Remond)
*14) K. Kautsky; “Terorizam i komunizam”; F. Višnjić, Beograd, 1985, str. 41.
*15) Iz knjige Bernardine Melkior-Bone “Francuska revolucija 1789 – 1799”,Vajat, Beograd, 1990.
*16) Albert Soboul; “Francuska revolucija”, Naprijed, Zagreb 1988, str. 408.
*17) Karl Kautsky – Lav Trotsky; “Terorizam i komunizam”; Stremljenja, Beograd 1985. g. str. 79.
*18) Ellen G. White; “Kosmički konflikt; dobro i zlo, cijena rata na našoj Planeti”
