Još neki aspekti formiranja bosanske mitologije: Mitovi i ideologije kao sredstvo destrukcije
Objavljujemo u nastavcima rad ‘Još neki aspekti formiranja bosanske mitologije’ dr. sci. Jasenka Karovića
SAŽETAK
Tekst tretira duboku problematiku bosanskohercegovačkog društva koja je trajno dezavuirala i blokirala njegov razvoj kao demokratske i pluralističke državno-pravne zajednice. Svjesno i ciljano napuštanje suštinskih i realnih razvojnih i demokratskih problema društva i njihova zamjena lažnim problemima nacije i konfesije je ovu državu i društvo odvela na posljednje mjesto evropskih civilizacijskih komparativnih pokazatelja i egzaktnih mjerenja. Kako funkcioniraju mehanizmi formiranja mitologije u čijem temelju stoje izrazito destruktivne religijske motivacije, pokazano je na semiološkom konceptu Rolanda Barthesa. Posljedice apsolutizacije i hipertrofiranja konfesionalnih motiva je izrazito pogubno i razarajuće u multikonfesionalnim sredinama. Potpuna demokratizacija i sekularizacija društva koja ima potencijal neutraliziranja etničkih napetosti je jedina opcija koja može sačuvati državni suverenitet u njegovom optimalnom kapacitetu.
*
Kulturno, historijski, geografski i tradicijski država Bosna i Hercegovina je, kako nas povijesne knjige uče, već u srednjem vijeku gravitirala korpusu zemalja razvijenog evropskog zapada. Predrasudi o bosanskoj izoliranosti proturiječe konkretni egzaktni historiografski nalazi poznati i dostupni već decenijama. [1] Ova očita i dokumentirana bosanska intendiranost na okcidentalnu kulturu i aksiologiju je 1463. god. grubo prekinuta višom silom: padom kraljevine Bosne u ropstvo pred neprikosnovenom vojnom silom Mehmeda Osvajača, odnosno padom u okrilje Osmanlijskog carstva. Tog momenta su u potpunosti izmijenjene bosanska politička, društvena i kulturna paradigma, promijenjeni su društveni odnosi, i najvažnije, promijenjena je kulturna aksiologija. Fluktuacija kulturnih revolucionarnih promjena koje su uskoro zahvatile evropski zapad a koje su temelj današnje, savremene Evrope u svakom smislu, nije imala gotovo nikakvog uticaja na osmanlijsku Bosnu a gotički trag je bio njena posljednja kulturna konekcija sa okcidentom. Renesansa koja je upravo tih decenija otpočinjala svoj epohalni obračun sa skolastikom i dogmom crkve u Italiji te nastavila da se širi i provocira slične revolucionarne porive širom Evrope, nije mogla probiti snažnu civilizacijsku i komunikacijsku blokadu postavljenu i produciranu od sasvim različitog i suprotstavljenog kulturnog azijskog koncepta kojeg su donijeli i proširili osmanlijski okupatori. Naročito je tragična po bosanske prostore činjenica izostanka humanističkog aspekta renesansnog pokreta jer je ovaj snažno aktualizirao temeljna pitanja pozicije čovjeka u svijetu i njegovom mogućem društvenom i političkom okviru što generalno evocira aspekte svakovrsne emancipacije artikulirane budućim disciplinama antropologije, filozofije politike, etike, filozofije prava i drugim okvirima i formama povijesnog oslobađanja čovjeka. Kao što su izostali rana i visoka renesansa, na bosanske prostore nisu nikako mogli biti prokrijumčareni ni barok, rokoko niti neoklasicizam. Istu su sudbinu dijelile i ključne i komplementarne filozofske škole i društvene teorije. Tako je u korijenu eliminirana svaka mogućnost utemeljenja konstruktivne tradicije promišljanja društveno-političke problematike u bosanskom duhu. Istovremeno je inaugurirana ona pejorativna i tragična sintagma o tamnom vilajetu.
Ako se o prostoru jugoistočne Evrope, tj. o prostoru Balkana promišlja kao o drevnoj kolijevci zapadne kulture i civilizacije, tada su ove konekcije još dublje i konkretnije. Međutim, zbog samog svog političkog i geografskog položaja kao i drugih vanjskih i unutrašnjih okolnosti od kojih je najvažniji i najsnažniji onaj uticaj istoka, odnosno uticaj orijenta i bizanta, odnosno azijskih kulturnih i političkih preferencija, odnosno generalnog izostanka tradicije racionalnog promišljanja društvenih i političkih pitanja, Bosna nikada nije uspjela izgraditi dovoljan unutrašnji konsenzus da bi ove prirodne okcidentalne konekcije u punom obimu realizirala. U Bosni i danas postoji deklarativno izjašnjavanje o njenoj evropskoj intendiranosti. Međutim, kao da se onaj povijesni usud ponavlja, ponovo se pojavljuju eksterne prepreke ali i interni, snažni subjektivni razlozi i opstrukcije koji ozbiljno ometaju i dezavuiraju ovaj ultimativni integracijski proces. Dok se zapadne, industrijski razvijene evropske države već decenijama bave ozbiljnim problemima apliciranja elementarnih savremenih principa racionalnosti, bosanska vizura se, naprotiv, kreće u horizontu davno minule anakronične predmoderne upitnosti. Takva deplasirana preokupacija koja je zemlju dovela u situaciju socijalnog i političkog očaja, nipošto nije idiopatskog karaktera nego se, naprotiv, objektivnom znanstvenom opservacijom mogu vrlo uspješno detektirati uzroci i geneza političkih i društvenih aktuelnih malformacija. Objektivna znanstvena detekcija će svaku eksploraciju precizno uputiti na konkretnu inherentnu tendenciju da se temeljne bosanske dileme ciljano i perfidno reduciraju i permanentno svode na vrišteća pitanja o etničkoj ravnopravnosti kao i na atavističku paničnu zabrinutost oko tobožnje konfesionalne ugroženosti. Ta vrsta lažnih problema vezanih za etničku i konfesionalnu problematiku je apsolutizirana do tog nivoa da se njihovo rješenje tretira kao univerzalna panaceja nakon koje će, tobože, nastupiti period potpune nebeske sreće i blagostanja. Time se zapravo kamuflira činjenica da su pitanja etniciteta i konfesije zapravo uzrok problema koji polagano ali sigurno vode državu u disoluciju. Istovremeno se svjesno i ciljano produciraju etnički nesporazumi koji svaki dogovor i postizanje rješenja čine apsolutno nemogućim. Ova je problematika isforsirana do nivoa javne histerije koja je u geopolitičkoj eskalaciji do tog intenziteta instrumentalizirana da je dovela do bestijalnih oružanih sukoba, etničkih čišćenja i ratnih zločina koji su kulminirali genocidom. Aktuelna pozicija zaposjednutih i legaliziranih etničkih feudalnih vlastelinstava i lena iznova generira političku ostrašćenost koja upravo etničku i konfesionalnu pripadnost čini oportunim i dominantnim hermeneutičkim kriterijem u tumačenju i kreiranju aktuelne društvene zbilje. Ustavna rješenja i politička praksa drugih država sa sličnom etničkom strukturom ali civiliziranih običaja i namjera, u praksi nalaze za dostatnu arbitrarnost institut Doma naroda koji uspješno prevenira i rješava sve eventualne etničke napetosti. Nakon višedecenijskog poraznog iskustva potpune društvene i ekonomske stagnacije, jasno je da za odbranu i rehabilitaciju bosanskog političkog i svakog drugog suvereniteta, etnička i konfesionalna kriteriologija nikako ne može biti konstruktivno polazište. Ona je zapravo samo sjajna inicijacija u njenu destrukciju koja se upravo, in vivo, pred nama, svakodnevno događa. Destrukcija države dešava se, tačno i precizno, po mnogo ranije inteligentno projektovanoj, stručnoj, veoma profesionalnoj, sotonskoj recepturi koja je buduće šavove raspada ucrtala i označila upravo na etničkim i konfesionalnim granicama. Danas je jasno da svako apsolutističko insistiranje na kategorijama etniciteta i konfesije zapravo stimulira i ubrzava ovaj dekompozicijski proces snagom socijalnog eksplozivnog katalizatora. Temeljna dilema kojom se ovaj tekst želi baviti jeste pokušaj da kritičko-analitičkim postupkom odgonetne da li u ovom autodestruktivnom procesu ima nevinih. Modus operandi koji upravlja ovim procesom degradacije i disolucije nekada kompaktnog državnog tkiva u političkom, socijalnom, kulturnom i društvenom smislu, jeste svjesno, ciljano i bezobzirno generiranje tri suprotstavljene nacionalne i konfesionalne mitologije koje su metastazirale u autonomne, samoodržive i praktično neuništive ideologije koje svoju razaračku zadaću danas nastavljaju jednom inherentnom inercijom volšebnog i vječitog socijalnog perpetum mobilea. Kroničari i društveni opservatori stanja države već mogu zaključiti kako su se disolucijski procesi do tog nivoa zaoštrili da se čini kako nam je samo još preostala finalna bitka za što veći teritorij.
MITOVI I IDEOLOGIJE KAO SREDSTVO DESTRUKCIJE
O načinima i tehnikama formiranja i produkcije ideologija, tj. lažnih društvenih stavova, još je Aristotel otkrio da se one najlakše i najefikasnije utemeljuju zahvaljujući idejama koje već počivaju u tradiciji, stavovima Mudraca, u mišljenju koje vlada u većem dijelu populacije, u dominantnom mišljenju i sličnim izvorima i drugim deformiranim spekulativnim kreacijama. U bogatom i dugom slijedu autora koji su istraživali porijeklo i načine generiranja svakovrsnih kolektivnih zabluda mišljenja dragocjen je doprinos engleskog filozofa iz 16. vijeka, Francisa Bacona, sadržan u konceptu njegovih idola. Na tegobnom putu osvajanja racionalne spoznaje, kao nesavladive prepreke, prema Baconu, stoje duboko ukorijenjene predrasude znane kao idoli. Bacon tako razlikuje idole plemena, idole pećine, trga i idole kazališta. Dok su predrasude izazvane idolima plemenaposljedica nesavršenosti ljudske prirode, idoli pećine su ona pogrešna stanovišta koja nastaju generalizacijama individualnih preferencija, idoli trga su one greške u formiranju stavova nastalih pogrešnom komunikacijom i nesporazumima ljudi u društvenom životu koji se odvija na trgu, tj. u antičkoj agori, a onaj četvrti modalitet je po Baconu najopasniji i najzlokobniji. Idoli kazališta nastaju zbog neutemeljenog vjerovanja u neautentične autoritete po analogiji sa emotivnim stavom kojeg gledalac empatički formira sa sugestivnim glumcem u kazalištu. Bez obzira da li se radi o spontanim, autentičnim greškama i zabludama u mišljenju autoriteta ili su to projektovane maliciozne ideološke konstrukcije i zamke, rezultat je potpuna instrumentalizacija i fundamentalno dezavuiranje samostalnog mišljenja čovjeka. Taj izvor predrasuda je onaj isti koji je Aristotel otkrio kao greške generirane iz stanovišta antičkih Mudraca i one takođe po opasnosti i kapacitetu proizvođenja društvene štete zauzimaju najviše mjesto.
O produkciji pogrešnih ideologija i društvenih zabluda u savremenom dobu izvanredno značajan doprinos je dao Roland Barthes svojim učenjem o mitovima, odnosno o mitologijama kao semiološkim sistemima. Prije svega, kaže Barthes, mit je sistem općenja, odnosno, on je poruka. On ne može biti objekt, pojam ili ideja, on je način označavanja, on je forma. Mit nije određen predmetom njegove poruke, već načinom na koji je poruka saopštena, što znači da su granice mita zapravo pitanje forme a nikako supstancije. Forma kreira mit na način da jedna strijela, ovisno o formi prikazivanja, može da znači rat ili ljubav (preko konotiranja sa Kupidom). Pri tome valja imati na umu da poruka može biti izrečena jezikom, slikom, zvukom ili na bilo koji drugi način: ako slika nešto znači, ona istog momenta postaje tekst te tako prevazilazi okvire lingvistike i otvara se za sva konotiranja semiologije. Semiologiju zanima značenje teksta i istražuje ga sa pozicije vrijednosti. Ona poruku istražuje šire od jezika. Poruka sadržava znakove koji su predmet interesa semiologije. Kako nastaje znak? Prije svega, tu je označitelj kao sam supstancijalni, nerafinirani tekst koji je temelj za mentalni proces koji se odvija kod receptora i koji ovisi o njegovom mentalnom konceptu. On zapravo producira ono što nazivamo označenim. Relacija između označitelja i označenog se zove znak i on ovisi o našoj kulturi i u potpunosti je proizvod čovjeka. Označeno, dakle, nipošto nije produkt prirode, ono je generirano u čovjeku, receptoru, njegovim inherentnim vrijednostima, odnosno njegovim imanentnim aksiološkim sistemom. Stoga, označeno može snažno da utiče na označitelja. Formiranje mita Barthes objašnjava upravo ovim procesom i korelacijom unutar trodimenzionalne šeme ali na taj način da znak, kao finalni projekt ove prve, prvobitne trijade u ovom novom, drugostepenom semiološkom sistemu, sada doživljava metamorfozu tako da postaje označitelj kao novi asocijativni kompleks pojma i slike, a koji će pronaći, detektirati, svoje označeno te tako formirati novi semiološki znak. [2] Kako se producira mit u Bosni može pokazati primjer iz bosanske ratne prošlosti. Naime, svi bosanski mediji su objavili da je u novembru 1993. god. predsjednik A. Izetbegović, u sportskoj sali u Zenici, izvršio smotru 7. muslimanske brigade. U kompleksu pratećih informacija koje je ovaj označitelj podrazumijevao, nije nedostajala činjenica da predsjednik nije izvršio smotru 3. Korpusa Armije BiH, ili smotru jedinice TO, ili bilo koje druge vojne formacije, nego samo ove, iz naziva transparentno jasno, vjerske, konkretno i precizno, islamske jedinice. Označeno se produciralo na taj način da nimalo nije preostajalo sumnje o predsjednikovim preferencijama prema islamu a tako formirani znak je u novim lancima trijadnih semioloških procesa polagano transformiran u mit. Tako smo kroz serije fotografija mogli svjedočiti predsjednikovim mitskim označujućim gestama prilikom ritualne molitve, predsjednikovom signifikantnom obilasku svetih islamskih mjesta, predsjednik u društvu vjernika koji mu ljube ruku, predsjednik obavlja ritualnu islamsku molitvu ispod državne zastave dok stražu čuvaju državni vojnici sa isukanim bajonetama, predsjednikov grupni portret sa vjernicima, predsjednik snažno reprezentira istok u grandioznoj mundijalnoj polemici islam between east and west, predsjednik stoji u ritualnom molitvenom stavu pored logoa vlastite stranke, predsjednik u bliskom društvu sa vjerskim vrhunskim poglavarom, predsjednik u stavu obavljanja vjerskog rituala sa logoom i imenom njegove stranke koja i stranku denotira kao islamsku. Tako se ovaj znak transformirao u obrazac ponašanja, uspostavio i instalirao jednu poželjnu i društveno očekivanu aksiologiju koja je vrlo brzo postala obligatorna. Vjerska ikonografija je transformirana u etnički znak participiranja i pripadnosti.
Svaka od fotografija, tekstova u dnevnim i tjednim novinama, informativnih vijesti u radio i tv vijestima, verbalnim istupima i drugim medijskim porukama koje su reprezentirale predsjednika, predstavljali su savršeno prezentiranog i precizno intendiranog označitelja koji je generirao označeno. Pri tome nije teško proniknuti kako inflacija, odnosno redundancija ovih označitelja, nipošto nije bila slučajna, nego je naprosto kreirana kao epifenomen svjesnog i planskog nastojanja da se obezbijedi željeni znak, odnosno značenje. To potvrđuje Barthes, baveći se jednom dilemom koja polazi od činjenice da ruža, kao pojam, odnosno kao označitelj, posjeduje izvjesnu semantičku potentnost ali, da ta potentnost ima svoje porijeklo u onom označenom. On zaključuje kako je označitelj zapravo prazna kategorija, semiološki kondicional koji će biti ispunjen ukoliko se realizira označeno. To navodi na zaključak da je produkcija označitelja koji smo ovdje citirali, bila zapravo intendirana označenim, odnosno očekivanim sadržajem budućeg – znaka. Recepcija, kako misli Barthes, označitelja ovisi o kulturi receptora. Međutim, ako je to relativna kategorija, onda ona može ovisiti i o drugim okolnostima. Primjerice, očajno stanje populacije čija je minimalna egzistencija objektivno bila suočena sa mogučnošću stvarnog, fizičkog nestanka, je uslovilo generiranje specifičnog označenog u smislu apsolutne etničke homogenizacije koja je, u paketu, jer se već ranije za to perfidno pobrinuo označitelj, podrazumijevala i konfesionalnu presumpciju, odnosno, bezrezervnu homogenizaciju u islamskom okrilju. Konfesionalna poruka koju je označitelj uporno i histerično emanirao je uspjela izvršiti podvalu, odnosno, supstituciju etničkog i klasnog onim strogo i eksplicitno konfesionalnim. Zbog izostanka kompetentne intelektualne analitičke poruke koja je morala ukazati na opasne distinkcije između ciljeva borbe za državu i ciljeva borbe za konfesiju, mnogi su patriote pokopani kao šehidi, njihovi bosanski ideali su jeftino zamijenjeni za kusur konfesionalnog fanatizma. To je takođe sjajan primjer uticaja označenog na označitelja, gdje je označeno otvoreno dereguliralo, falsificiralo označitelja i tako isporučilo jedan sasvim drugi znak, odnosno značenje koje se pokazalo šire od jezika. Taj je znak potom postao označitelj u novoj trijadi koja je formirala mit a koji je regulirao i regulira bošnjačku ideologiju. Proces se odvija svakodnevno dok semantička, ali i semiološka tišina gluho odzvanjaju bosanskim prostorima. To će pokazati i potonja analiza nekih najvažnijih mjesta u najuticajnijoj i najvažnijoj knjizi bosanskih Bošnjaka. Posthumna zabuna kreira nove mitove i nove ideologije u čijim temeljima, kao i od samog početka, leže nove koruptivne zavjere sa basnoslovnim ulozima, a kao garant njihove daljnje uspješne negativne evolucije figuriraju upravo ove semiološke zamke i stupice. Naime, u okolnostima straha i egzistencijalne paranoje veoma je lako instalirati potpuno imbecilne i besmislene označitelje koji će homogenizirati raspamećene mase, te tako dugoročno i efikasno ekonomizirati onim označenim. [3] Kontroliranim instaliranjem lanaca semioloških trijada koji se implementiraju potpunim nadzorom nad sistemom obrazovanja i medija, lako se proizvode mitovi koji prerastaju u ideologije a koje na bosanskom prostoru već četvrt stoljeća simultano egzistiraju u najmanje tri veoma slične etničko-konfesionalne varijante.
Jasenko Karović
Sljedeće nedjelje: Posljedice apsolutizacije konfesionalnog kriterija
________________________
[1] „Izolovanost Bosne upotrebljava se još uvek za objašnjavanje kulturnih, društvenih i političkih pojava, iako se za razdoblje XIV i XV veka uopšte ne može dokazati. Ima već skoro čitavo stoleće otkako je poznato da je Bosna krajem srednjega veka bila jakim privrednim vezama spojena s okolnim svetom. Najbolje su vidljive njene veze sa primorskim gradovima. Kretanje trgovaca i roba dobro uhodanim i stalnim putevima proučeno je u novije vreme na vrlo temeljit način. Nova istraživanja sasvim sigurno pokazuju da to nije bio privremeni prosperitet zasnovan na izuzetnim okolnostima, već prirodna i trajna razmena, koja se oslanjala na strukturalnu razliku i komplementarnost privreda. Ta ista istraživanja iznela su na videlo i okolnost da su se putevima robne razmene širili i značajni kulturni uticaji. Čitava sfera poslovnog života: organizacija trgovine, tehnike novčanih i kreditnih poslova, pravni odnosi itd. oblikovala se u Bosni pod uticajem sa Mediterana.
Ne može se ovom prilikom prepričavati politička istorija bosanske istorije, ali se može i u najkraćim crtama pokazati da je praktično u svakoj deceniji Bosna tesno povezana sa okolnim svetom. Ban Stjepan II Kotromanić je, zahvaljujući lojalnim odnosima prema ugarskom kralju, bio blisko povezan sa Ugarskom i čak uvlačen u ugarsko-mletačke borbe u Dalmaciji. On je otvorio bosansku ekspanziju prema moru i zaposeo put koji je išao dolinom Neretve. Druga polovina XIV veka ispunjena je, takođe, ekspanzijom koja Bosnu neminovno bliže povezuje sa okolnim zemljama. Razmičući granice i uključujući u svoj okvir nove teritorije Bosanska država izlazi na morsku obalu na širokoj liniji od Zadra do Kotora. Za kratko vreme Bosna je bila pomorska država sa gradovima i lukama i svim preimućstvima koji takav položaj pruža. Širenje na račun srpske države razmaklo je bosanske granice do manastira Mileševe. U prvoj deceniji XV veka intenzivno neprijateljstvo prema Ugarskoj kralja Žigmunda Luksemburškog preseklo je veze na severu, ali je zato ojačalo one koje su ranije spajale Bosnu sa Južnom Italijom. Posljednje decenije bosanske samostalnosti su u znaku turske opasnosti i ispunjene su pokušajima približavanja hrišćanskim državama radi efikasnije odbrane. Politički razvitak je, dakle, Bosnu aktivno uključio u okolni svet i nije ni u kom slučaju obezbeđivao njenu izolaciju…
Meni je stalo da istaknem kako skoro sve ono što je nađeno na Bobovcu, od skulptura do zvona, nosi jasna i nedvosmislena obeležja gotičkog stila a opredjeljivanja za tu internacionalnu umetnost Evrope krajem srednjeg veka jasno pokazuje da je bosanska feudalna gospoda imala jasne predstave o tome da i sama pripada krugu evropskog plemstva i da deli njegov ukus. Gotika u Bobovcu nije usamljena ni izuzetna. Gotički su stilizovani kalupi kojima se kovao novac, gotički su pečati bosanske gospode, gotička obeležja imaju heraldički simboli, gotičke su i minijature čak i na rukopisima bosanske crkve. I motivi na stećcima, koji su samo izuzetno vezani za više slojeve, pokazuje tragove uticaja gotičkog tekstila. Ambijent u kome je živela bosanska gospoda otkrivaju i njene riznice, njene nabavke u stranim zemljama, pokloni koje je slala i primala.
Za našu temu značajni su i oni retki podaci koji otkrivaju kako su bosanska gospoda izgledala u očima svojih savremenika, poznavalaca feudalne Evrope. Dva primera mi se čine naročito rečita. Prvi je poljski istoričar Dlugoš, koji po nekom starijem savremenom izveštaju opisuje svečanosti u Budimu u maju 1412, priređene u čast Vladislava Jagela, i pri tome ističe hrabrost, lepotu i srčanost bosanskih vitezova u turnirskim igrama. Drugi primer je iz nešto kasnijeg vremena i svedoči o zadivljenosti jednog italijanskog kondotjera i besumnje poznavaoca onovremenog feudalnog sveta, ličnošću bosanskog kralja Stefana Tomaša. Broljo da Lavelo, jedan od zapovednika u službi Sigismunda Malateste, dospeo je za vreme rata između Dubrovnika i hercega Stefana u dubrovačku službu. Za vreme vojevanja on je imao prilike da se u dolini Neretve sretne sa bosanskim kraljem, tada glavnim dubrovačkim saveznikom. „Koliko se sećam- zabeležio je kasnije Broljo – ne izgleda mi da sam video lepšeg gospodina i plemenitijeg izgleda, prevazilazio je presvetlog kneza Federika. Federiko od Urbina bio je svakako Broljov ideal po lepoti, plemenitosti i gospodstvenosti te poređenje ima nesumnjivu težinu.
Ovakvi susreti otkrivaju nam da su bosansku gospodu njihovi staleški drugovi iz evropskih zemalja prihvatili kao sebi ravne i u onim životnim manifestacijama koje su za plemićki svet kasnog srednjeg veka najkarakterističnije. Odblesak u oku savremenika otkriva i ono što se iz fragmentarnih domaćih izvora ne bi moglo dokučiti: bosanska gospoda nisu samo težila da se izjednače sa evropskim feudalcima-jednom delu njihovom to je i uspelo.“ (Sima M. Ćirković: „Odjeci ritersko-dvorjanske kulture u Bosni krajem Srednjeg veka“ u Radovi sa simpozijuma „Srednjevjekovna Bosna i evropska kultura“ 1973. str 33-39).
[2] „Ovde treba imati u vidu da materija mitskog govora (jezik u užem smislu, fotografija, slikarstvo, plakat, obred, predmet, itd.), ma koliko u početku bila raznovrsna, čim se nađa u mitu, biva svedena na čistu funkciju označavanja: mit u njoj vidi samo jednu vrstu prethodne građe; ona dobija jedinstvo stoga što je svedena na čistu funkciju označavanja: mit u njoj vidi samo jednu vrstu prethodne građa; ona dobija jedinstvo stoga što je svedena samo na ono što je čini jezikom. Bilo da je reč o pisanoj ili slikovnoj grafiji, mit u njoj vidi samo zbir znakova, samo ukupni znak, završni član prethodnog semiološkog lanca. A upravo ovaj završni član postaje prvi ili početni član uvećanog sistema koji gradi mit. Sve se događa kao da je mit pomerio za jedan stupanj formalni sistem prvobitnih značenja.“ (R. Barthes: Književnost, mitologija, semiologija, 1979. Nolit, Beograd. str. 235.).
[3] O mehanizmima koji su iskorišteni za implementaciju ovog perfidnog plana iscrpne detalje možemo naći u „The shock doctrine“, 2009., sjajne autorice Naomi Klain.
Prometej.ba
