Rođen 1912. godine u Nju Jorku u jevrejskoj imigrantskoj porodici, neimpresivne fizičke građe, visok svega 160 centimetara, Milton Friedman nije ni slutio da će jednoga dana postati veliki čovjek, čije će ideje oblikovati i mijenjati države širom svijeta. Mnogi ga nazivaju najvećim ekonomistom dvadesetog stoljeća, 1976. dobio je Nobelovu nagradu iz ekonomije, napisao je mnoštvo knjiga, a njegov dokumentarni serijal Sloboda izbora snimljen prije više od trideset godina i danas je aktuelan.
Iza svakog velikog uspjeha leži velika inspiracija
Milton Friedman nikada nije posjedovao veliko bogatstvo, niti je nekada bio politički kandidat, ali je bio inspiracija milionima konzervativaca, od republikanskog predsjedničkog kandidata Barrya Goldwatera (1964) do predsjednika SAD-a, Ronalda Reagana (1981), koji je Friedmanu dao odriješene ruke da izabere Odbor za koordinaciju ekonomske politike. I nije pogriješio. Tokom Reaganovog mandata, primijenivši ideje Adama Smitha, ekonomija je postala slobodnija i prosperitetnija; propisi su bili ograničeni, inflacija je stavljena pod kontrolu, porezi su smanjeni, a vlada je počela da pronalazi svoje mesto – na marginama. Reaganova politika i ekonomske reforme koje je sproveo, bile su druga najduža mirnodopska ekonomska ekspanzija historiji Sjedinjenih Američkih Država. Ekonomski rast tokom 80-ih bio je duplo veći nego u vrijeme Nixona 70-ih godina. Ključ takvog prosperiteta bila je mudrost onih savjetnika koji su, kao i Friedman, doista razumjeli ekonomsku politiku. Kasnije je Friedman dobio Predsjedničku medalju slobode, najveće građansko priznanje u SAD-u.
Friedman nije imao utjecaja samo kod kuće u Americi; njegove ideje su donijele značajne promjene širom svijeta, od Kine, preko Indije, do Čile na krajnjem zapadu, za čiji ekonomski prosperitet, istine radi, nije zaslužan lično Milton Friedman, ali jesu njegovi studenti koji su bili ekonomski savjetnici tadašnjem diktatoru Augustu Pinochetu. Danas je Čile najprosperitetnija zemlja Južne Amerike, čiji građani bez vize mogu putovati u SAD, Kanadu i Evropsku Uniju. Ipak, nama najzanimljivije i najbliže, što geografski, što zbog istog ekonomsko-političkog poretka, svakako je najsvježije ekonomsko čudo inspirisano Miltonom Friedmanom – Estonija.
Od socijalističkog rugla do ekonomskog čuda
Tokom historije, Estonci su morali da se bore za svoju slobodu. Dvjesto godina su bili pod vlašću ruskog cara, sve do 1918. godine kada je Estonija proglasila nezavisnost. Sovjetski Savez ju je ponovo okupirao 1940. godine tokom Drugog svjetskog rata. Kao rezultat sovjetske okupacije i estonskog otpora, Estonija je izgubila skoro 20% svog stanovništva.
Konačno, 1991. godine, nakon 50 godina okupacije, Estonija je ponovo postala slobodna. (…) Kraj komunizma proizveo je pravi haos u zemlji. Prodavnice su bile potpuno prazne, a ruska rublja više nije imala nikakvu vrijednost. Industrijska proizvodnja opala je 1992. za više od 30% – više nego tokom Velike depresije 1930-ih. Realne zarade su pale za 45%, dok je ukupna inflacija cijena iznosila više od 1.000%, a cijene goriva su porasle za više od 10.000%.
Ljudi su satima stajali u redovima da kupe hranu. Hljeb i mliječni proizvodi su racionalizirani. Budući da nije bilo plina za grijanje, vlada je planirala da evakuira veći dio glavnog grada Talina na selo. Jedina “institucija” u Estoniji koja je djelovala bila je crno tržište. Estonija je bila apsolutno zavisna od Rusije, koja je činila 92% vanjske trgovine Estonije. Estonija je imala malo toga što bi mogla prodavati na svjetskom tržištu. Sovjetska planska ekonomija uništila je životnu sredinu Estonije, a infrastruktura je bila katastrofalna. Za većinu stranih stručnjaka, Estonija je bila samo još jedna “bivša sovjetska republika” koja nije imala mnogo nade za bolju budućnost. (Mart Laar, bivši premijer Estonije)
Očajni da pronađu izlaz iz ovakve, naizgled bezizlazne situacije, na prvim demokratskim izborima od 1939. godine, Estonci su izabrali tada najmlađeg premijera u svijetu – tridesetdvogodišnjeg Marta Laara. Sada već bivši premijer Estonije Mart Laar, najzaslužniji je za postizanje brzog ekonomskog razvoja Estonije tokom devedesetih godina. U jednom od intervjua Mart Laar izjavio je da je jedina knjiga o ekonomiji koju je pročitao nešto prije samih izbora bila Friedmanova knjiga Sloboda izbora. Mart Laar nije ekonomista, već historičar po struci, ali je ostao nepokolebljiv da Friedmanove ekonomske savjete sprovede u djelo, što se u konačnici ispostavilo kao pun pogodak.
Radikalne reforme
Njegov odgovor na ekonomsku krizu u zemlji bio je činiti sve suprotno od onoga što su ili što bi Sovjeti činili. Krenuo je s uklanjanjem kontrole cijena, smanjem socijalnih programa i smanjem poslovnih propisa. Državne firme su prodate i uvedena je nova valuta. I ono što je najvažnije, Estonija je postala prva zemlja koja je uvela (flat tax) jedinstveni porez na dohodak od (20%). Flat tax je je privukao strane investicije i sada se kopira u mnogim zemljama. Vlada se također usredsredila na pretvaranje Estonije u visokotehnološkog lidera, unapređenjem komunikacionih mreža i pružanjem podsticaja internet startupima koji su zemlji donijeli nadimak “E-stonia”. Skoro dvije decenije kasnije, inflacija u Estoniji pala je ispod 3%, nezaposlenost koja je 1992. iznosila 35%, u decembru 2018. iznosila je 4.4%. Između 2000. i 2007. godine, BDP Estonije je porastao u prosjeku 8% godišnje. Od svih zemalja bivšeg Sovjetskog saveza, Estonija je imala najveći rast realnog dohotka po glavi stanovnika. Ukupni BDP je 1992. iznosio je 1 milijardu (današnjih) eura, a 2017. iznosio je 22 milijarde. Danas je ova mala zemlja članica NATO-a, Evropske unije i Svjetske trgovinske organizacije.
Iako se tokom Sovjetskog Saveza, stanovništvo uglavnom bavilo industrijom i poljoprivredom, kao u svakoj socijalističkoj zemlji, nestašice su bile uobičajene. Primjera radi, Estonija je proizvodila više mesa, mlijeka, jaja i žitarica tokom perioda Sovjetskog Saveza, negoli danas, ali danas u Estoniji nema nestašice nijednog spomenutog prozvoda.
Estonija više nije poljoprivredna zemlja. Samo 3% radne snage je zaposleno u poljoprivredi, ali je njihova produktivnost 20% viša od prosjeka u zemlji. Također, Estonija nije više ni industrijska zemlja, jer je samo 28% radnika zaposleno u prerađivačkoj industriji, proizvodnji energije, transportu, komunikacijama itd. Većina Estonaca (oko 69%) radi u tercijarnom sektoru, što je brojka koja će sigurno porasti kao rezultat digitalne revolucije i automatizacije svih rutinskih i fizički zahtjevnih poslova u narednih 25 godina.Danas, državni dug Estonije iznosi 6.7% BDP-a (usporedite to sa dugom Velike Britanije od 80%, Portugala od 93% ili Grčke od 145%).
Prema indeksu ekonomskih sloboda kojeg svake godine objavljuje Heritage Foundation, Estonija se nalazi na 15. mjestu ekonomski najslobodnijih zemalja, iza nje su: Njemačka, Austrija, Norveška, Švedska, Finska, Japan, Južna Koreja, Malezija, Čile i dr.
Zemlja koja je krajem 90-ih imala ukupni BDP otprilike kao i Bosna i Hercegovina, oko 5 milijardi dolara, danas ima BDP od skoro 26 milijardi dolara, za 8 milijardi više od BiH, iako ima 60% manje stanovnika. Prosječan dohodak po glavi stanovnika iznosi 19.000, dok u BiH iznosi 5.500 dolara godišnje (2017).
Estonija predstavlja odličan primjer kako ekonomske slobode transformišu zemlju. Nakon 50 godina komunističke vladavine, ekonomija Estonije ležala je u ruševinama. Inflacija je bila neobuzdana, dohodak po glavi stanovnika bio je neuobičajeno nizak, a osim crnog tržišta, u državi ništa više nije funkcionisalo. Iako tranzicija nije bila lahka, uklanjanjem tržišnih smetnji Estonija je napredovala kroz prirodni poredak stvoren slobodnim tržištem. Ova mala sovjetska republika pokazala je da sloboda funkcioniše. Primjer za Bosnu i Hercegovinu kako se na ruševinama komunizma gradi zdravo, slobodno i prosperitetno društvo.
Piše: Resul Mehmedović
Dialogos
