Za razliku od “šeher Podgorice” ili Taslidže “grada bijelog”, u narodnoj pjesmi se Kolašin, poput Spuža i Nikšića, naziva “gradom krvavijem”. Po starim običajima imao je svoga glavara. Obično su oni bili iz porodice Mušovića, kao jedne od najstarijih u Kolašinu.[1]
Porodičnog glavara imala je svaka veća porodica. Za središnju vlast Kolašinci, zbog svog specifičnog položaja, upućeni prije svega na sebe i svoju snagu, nisu mnogo marili. U izvorima XIX stoljeća o njima se govorilo kao “žestokim junacima” koji nisu imali nad sobom “ni cara ni gospodara”. Kolašinci su sami isticali kako “Tara ne zna za gospodara”.[2] Hercegovačke paše su znali poslati vojsku na njih, da ih pokore.[3] U vremenu 1825-1832. oni su bili na strani buntovnih bosanskih glavara protiv sultanove vlasti.[4] Spremajući se da vode borbu protiv nadmoćnijeg protivnika, oni su zamolili Moračane da kod njih privremeno sklone žene i djecu, ali su ih ovi, po naređenju vladike Petra II Petrovića, odbili.[5] Kada god je osmanska vojska ratovala “bilo na Moraču; bilo na Vasojeviće; osobito na Crnu Goru; oni su svagda prednjačili turskoj vojsci. A često su se i sami zavađali i po srpskim plemenskim navikama krvili: čas s Vasojevićima; čas s Moračanima; čas sa Šarancima, Jezercima, Tušimljanima i Drobnjacima. Samo do Pive nijesu doprirali”.[6]
Po A. F. Giljferdingu Kolašin je šezdesetih godina XIX stoljeća bio “pljačkaško, muslimansko gnijezdo”, odnosno “gnijezdo fanatika pljačkaša”. Slično je nazivao i njihove pravoslavne susjede. On je uočavao kako u Kolašinu i Nikšiću “carska blagajna ništa ne dobija i pravo jačega gospodari neograničeno”.[7] Žarko Šćepanović smatra da je kolašinsko stanovništvo bilo ratoborno i bezgranično fanatizovano, ustvrđujući da je “Turski Kolašin” predstavljao “krvavu krajinu” – sui generis, ustvrđujući da je tamošnji musliman “ponikao u krvavoj sredini, predstavnik gospodarujućeg sloja, pothranjivan muslimanskom narodnom pjesmom – pratiocem svakodnevnog života, slušajući u dugim ramazanskim večerima o bojevima u svojoj sredini i van nje, od malih nogu navikavao se da je ratništvo jedino zanimanje dostojno ljutog krajišnika”.[8]
Kao stanovnici Kolašina pominju se u izvorima, između ostalih, porodice Martinovića, Bašanovića, Mekića, Šabanagića, Smailagića, Kajovića. Oručevići su živjeli u Drpama, Mušovići u Mušovića Rijeci, Pepići u Babljaku, Zuličići u Drijenku, Pijuci u Blatini, Balabani i Kofrci u Migalovici, Husovići, Redžovići, Hoti (Oti), Đurđevići, Martinovići u Planoj, Lalevići u Bistrici, Hoti u Vojkovićima, Hasići i Lukači u Moračkom Trebaljevu, Balijagići, Hadžibulići i Anuševići u Rovačkom Trebaljevu. Hrišćani u ovom kraju se pominju tek kao rijetki žitelji koji su radili kao čifčije na begovskim imanjima.[9] Još od sredine XIX u ovom kraju dolazilo je do velikih borbi i razaranja. Kolašinski kraj je tada bio u sastavu Novopazarskog sandžaka i Prijepoljskog kadiluka.[10]
Knjaz Danilo je podstrekavao i slao Crnogorce da “ulaze u tuđe zemlje i da ćeraju pljenove, od kojih se glavno daje njemu, a on prestupnike pokriva”.[11] Kolašincima je dosta nevolja nanosio i Milisav Mišnjić, koji se u vrijeme knjaza Danila, naselio u Rječinama kod Kolašina. Crnogorci, iz plemena Vasojevića, Donje i Gornje Morače, Rovaca, Jezera, Šaranaca, Lijeve rijeke i dijelom Kuča, napali su iznenadno Kolašin “leglo turskih zlica” i okolna sela u ranim jutarnjim satima 28. jula 1858. i popalili katune na Sinjajevini i sela: Lipovo, Trebaljevo i Štitaricu. Napadači su, predvođeni Miljanom Vukovim i Novicom Cerovićem, napravili od Kolašina “grdilo”.[12] U Kolašinu je tada ubijeno i u kućama popaljeno više stotina lica. Austrijski izvori navode da je nastradalo preko hiljadu ljudi. U napadu su, pored muškaraca, stradali žene i djeca.[13] Napadači su sa sobom odnijeli i brojne odsječene glave ubijenih ljudi. One su nošene kućama kao znak junaštva.[14]
Kolašin je bio skoro opustošen. Atavistički nagoni su došli do punog izražaja. Čak su i žene iz Vasojevića prinosile slamu i sijeno za paljenje kuća, paleći i ubijajući kao “muške glave”.[15]
Spaljene su sve kuće i zgrade: “vjekovna mržnja gajena prema porobljivačima i zlikovcima strahovito se izlila na kolašinske Turke”.[16] Kolašin je bio u ognju. Za nekoliko sati postao je ruševinom, a njegovi branioci “gorjeli su sa svojim gradom”.[17] Vuk Popović je pisao Vuku Karadžiću kako su sve kuće zapaljene: “i nehtevši se mnogi predati živi, 1.000 ih je kažu, u svojim kućama izgorjelo, 1.000 zarobljeno, a toliko ih je posječeno”.[18] Opljačkano je sve što se moglo odnijeti. Kolašin ipak tada nije ostao u crnogorskim rukama. Da bi očuvao svoj autoritet u Crnoj Gori i pred velikim evropskim silama, knjaz Danilo, bez čijeg je znanja navodno izvršen napad na Kolašin, izdao je pod spoljnim pritiskom, nakon pohare “najstrožu naredbu na cio narod koji je učestvovao u pohari Kolašina, da sve što nije utrošeno”, pogotovo stoku, vrati Kolašincima. Po prvi put se desilo da su Vasojevići i ostali Brđani morali da protivničkoj strani vrate dio plijena zadobijen u masovnom pljačkaškom pohodu.[19]
Na zahtjeve koji su upućivani iz Kolašina državnim osmanskim vlastima da ih zaštite jače vojne jedinice, bilo im je odgovoreno “da se ne prihvataju oružja”.[20]
Odlomak iz djela: Safet Bandžović, Iseljavanje muslimana Crne Gore u Tursku, I tom, Matica muslimanska Crne Gore, Podgorica, 2011, str. 49-53.
Bilješke:
[1] H. Crnovršanin – N. Sadiković, Sandžak: porobljena zemlja, Tuzla, 2001, str. 153-154.
[2] P. Apolonovič Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, II, Cetinje – Novi Sad, 1994, str. 86.
[3] S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, Sarajevo, 1999, str. 712.
[4] D. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje, 1951, str. 363; A. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo, 1996, str. 162, 168.
[5] M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, str. 495.
[6] N. Dučić, Kolašin – prijedjel i pleme u Hercegovini, “Bratstvo”, II, Beograd, 1888, str. 144-145.
[7] A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo, 1972, str. 272, 282.
[8] Ž. Šćepanović, Društveno-ekonomske prilike u Zatarju uoči i za vrijeme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1974, 57. On u napomeni (br. 7) navodi izvor po kome je Kolašin imao mnogo sela u kojima su “izmiješani Turci i Srbi”, da Srbi kolašinski svoje djevojke daju Turcima, “oni bi ubili Srbina za Turčina”, te da su tamošnji “Srbi i Turci sorta jednaka”, pa da su ovi sa Vasojevićima “vazda u rat i često se tuku”. Prokopije, trebinjski mitropolit, koji je nešto prije 1870. boravio u Kolašinu zbog kanonične vizitacije, pripovijedao je “kako se Kolašinci malo ili nimalo od domaćih Turaka ne razlikuju, kako se jedni od drugih žene, kako Turci nadevaju deci hrišćanska imena, a ovi svojoj turska, kako jedni drugima kumuju i bratime se, i šta više – hrišćani idu u tursku džamiju, a Turci u crkvu” – prema: O. Zirojević, Konvertiti – kako su se zvali, Podgorica 2001, 20, nap. 87.
[9] E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 105; R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar, 2001, str. 26-27
[10] M. Šačić, Kolašinci, Beograd, 2000, str. 62.
[11] J. Milićević, Pokušaj Đorđa Petrovića Njegoša, predsednika Crnogorskog senata, da u borbi protiv kneza Nikole pridobije velike sile, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd 1973, 102. Jovan Jovanović citira Zakonik knjaza Danila (18261860) iz 1855. u kome stoji: “Iako u ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti do jedino srbske i nikakve druge vjere do jedino pravoslavne istočne to opet svakij inoplemenik i inovjeran može slobodno živiti i onu slobodu i onu našu domaću pravicu uživati kako i svakij Crnogorac i Brđanin što uživa”, zaključujući kako je ovim normativnim aktom priznata i “muhamedanska vjeropispovijest i regulisan položaj Muslimana u Knjaževini Crnoj Gori” – prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 5. april 1980.
[12] Upor. G. Vuković, Vojvoda Miljan Vuković i Vasojevići 1826-1886, Cetinj,e 1932, str. 22-27; S. Tomović, Vojvoda Miljan Vukov i njegovo doba, Tokovi, br. 14, Ivangrad, 1977, str. 64-65; M. Cemović, Vasojevići: Istorijska istraživanja, Beograd, 1993, str. 340-341.
[13] G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, Landshut, 1998, str. 390-391.
[14] B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, str. 175.
[15] M. Joksimović, Doprinos narodu vojske Vasojevića u širenju istočne granice Crne Gore, u: Međunarodno priznanje Crne Gore, Podgorica, 1999, str. 471.
[16] R. Vešović, Iz doba četovanja oko Kolašina, Zapisi, knj. VI, br. 2, Cetinje, 1930, str. 105-107; J. Jovanović, Marko Miljanov, Cetinje, 1952, str. 27; A. Šaulić, Novica Cerović, Beograd, 1959, str. 217-218.
[17] M. Vujačić, Znameniti crnogorski i hercegovački junaci, knj. II, Beograd 1952, 124-125. Nakon pokolja muslimana 1858. u Crnoj Gori, Porta je uputila pismo Francuskoj smatrajući da je ona na strani Crne Gore. U pismu se, pored opisa izvršenih zločina, kada su, između ostalog, njenim vojnicima sječeni nosevi, ističe: “Nas nazivaju varvarima ali ni jedan Turčin ne bi izvršio svireposti za koje se okrivljuju vaši novi štićenici. Nadamo se da će se istina obelodaniti i da će se u Francuskoj već jednom znati da li je dovoljno biti hrišćanin pa biti civilizovan” – “Zapisi”, god. XIII, knj. XXIV, Cetinje decembar 1940, 350.
[18] M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare od sredine XIX vijeka do početka velike Velike istočne krize (1878-1878), (dalje: Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare), Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979, 10; B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević, Kolašin, Beograd (bez godine izdanja), 117-118.
[19] M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare, str. 11; Isti, Vasojevići, str. 525.
[20] G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, str. 400.
dialogos.ba
