Jedna od karakteristika muslimanskih većinskih država kroz historiju bila je da su one bile multikonfesionalne, odnosno multietničke. Nemuslimansko stanovništvo u tim državama sve do modernog perioda imalo je pravni položaj zaštićene manjine (ahl al-dhimma).
(Oslobođenje – PIŠE: Fikret KARČIĆ)
Pripadnici ovih manjina mogli su služiti u državnoj administraciji i napredovati sve do nivoa “izvršnog ministra” (wazir al-tanfidh). Ovo nije bila samo teorijska postavka islamskog prava nego i stvarnost brojnih muslimanskih država. Osmanska država će ovdje biti uzeta za primjer.
Tanzimat i koncept građanstva
Iako i u predmodernom periodu nalazimo nemuslimane na pozicijama u osmanskoj državi ta praksa se posebno povećala u periodu modernizacijskih reformi poznatih kao Tanzimat (1839 – 1876). U tom periodu proglašena je pravna jednakost osmanskih podanika, njihov jedinstveni identitet u odnosu na državu (osmanizam) te garantovana prava i slobode. U tom smislu posebno značajan dokument je bio Carski reformni edikt (Hatt-i humayun) iz 1856. izdat od strane sultana Abdulmedžida I. Njime je obećana jednakost građana bez obzira na vjeru u svim oblastima javnog života.
Ovim aktom otvorena su vrata za nemuslimane u državnoj upravi od lokalnog nivoa do nivoa ministra vanjskih poslova. Sljedstveno tome, ovi funkcioneri se pojavljuju i kao nosioci titula “bey” i „efendi”, koje su pripadale birokratskoj klasi. Prvi nemusliman koji je u osmanskoj vladi imao rang ministra bio je Ermenin Krikor Aghaton efendi (1823 – 1868). Nakon njega, kako pokazuje turski autor Mahmut Akpinar sa Cumhuriyet univerziteta u Sivasu (Turska), do kraja Carstva u osmanskoj vladi je bilo više od 20 nemuslimana, većinom Grka i Ermena. (Mahmut Akpinar, “A Portrait of Tanzimat Bureaucrat: Krikor Aghaton Efendi 1823 – 1868”, Tarih Incelemelari Dergisi, XXVIII, 2013, no. 2, str. 329-354.)
Među nemuslimanima na položaju ministra vanjskih poslova Osmanske carevine spominju se i grčki pravoslavac Sava-paša (Savvas Pascha), na položaju 1879 – 1880, koji je autor poznatog djela “Studija doktrine islamskog prava” (Etude sur la theorie du droit musulman, Paris, 1892) i Ermenin Gabriel Noradunkyan (na položaju 1912 – 1913), koji je autor djela “Međunarodni ugovori Osmanske države” (Recueil d’actes internationaux de l’empire Ottoman, Istanbul 1903).
Istaknuti nemuslimani u diplomatskoj službi bili su, prema historičaru Ilberu Ortayliju, Kostakis Mousourus (Musurus) – paša, osmanski ambasador u Atini 1840, fanariot na koga su grčki nacionalisti izvršili napad, njegov nasljednik Photiadi-bey, te Kalimaki-bey, osmanski ambasador u Beču. Biografije dvojice osmanskih kršćanskih paša, vezanih za BiH su posebno interesantne.
Pashko Vasa efendi: od Bosne do Libana
Pashko Vasa (takođe Vaso Pashe Shkodrani) je rođen u Skadru (Shkoder) 17. septembra 1825. u rimokatoličkoj porodici. Nakon obrazovanja koje je stekao, radio je u britanskom konzulatu u Skadru. To mu je pomoglo da savlada više evropskih jezika, pored osmanskog turskog i maternjeg albanskog. Poznavao je i bosanski i arapski jezik. Nakon Skadra nastavio je karijeru u osmanskoj administraciji gdje je dobio i titulu paša. U doba revolucionarne 1848. godine u Evropi pridružio se italijanskim borcima protiv Austrije.
Nakon italijanske epizode vratio se u Istanbul i radio u Ministarstvu vanjskih poslova. U tom svojstvu, a kao neko ko poznaje jezik zemlje, poslat je u BiH kao sekretar Ahmed Dževdet-efendije od ljeta 1863. do jeseni 1864. Ahmed Dževdet-paša (do 1866. efendija, nakon toga paša pošto je prešao iz klase uleme u klasu birokratije), jedan od najistaknutijih osmanskih državnika i zagovornika modernizacije, poslat je u BiH da nadgleda provođenje Tanzimata. U tom smislu on je rješavao agrarna pitanja, uspostavljao sekularne sudove i nadzirao regrutaciju u nizamsku vojsku. Pošto su oba ova državnika bila i ljudi od nauke ostavili su svoja sjećanja na misiju u BiH.
Ahmed Dževdet-paša je to učinio u svojim “Sjećanjima” (Tezakir), od kojih su dijelovi prevedeni na bosanski jezik (Hamdija Kreševljaković, Dževdet-pašina pisma o Bosni iz 1864. godine, Sarajevo, Islamska dionička štamparija 1932, str. 39). Pashko Vasa-efendija je to učinio u djelu “Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi” (Constantinopol, 1865) koje je na srpski jezik preveo prof. Cvjetko Popović (Pasko Vasa efendija, Bosna i Hercegovina za vreme misije Dževdet-efendije, Sarajevo, Veselin Masleša, 1958, str.107).
Nakon BiH, Pashko Vasa je bio aktivan u osnivanju i radu Prizrenske lige i uopšte u albanskom kulturnom preporodu. Maja 1882. postavljen je za guvernera Libana i na tom mjestu je ostao do smrti 29. juna 1892. Naime, tokom reformi uspostavljena je 1860. oblast (mutesarrifiyya) Libanska gora kojom je na osnovu sporazuma osmanske vlade i pet evropskih sila trebao upravljati osmanski guverner katoličke vjere. Prvi guverner ove oblasti bio je ermenski katolik Daud-paša (1861 – 1868), koji je dobio i tituli “mušir” (feldmaršal), najveću titulu koju je u Osmanskoj državi mogao dobiti jedan nemusliman (David Grafton, The Christians of Lebanon: Political Rights in Islamic Law, London, I. B. Tauris, 2003, str. 82.). Jedan u nizu guvernera Libanske gore bio je i Vasa efendi.
Pashko Vasa je iza sebe ostavio brojna štampana djela koja se tiču historije, etnografije, jezika, poezije te memorandume o rješavanju nekih tadašnjih gorućih pitanja Osmanske države, kao što je pitanje Bugarske.
Alexander Karatheodori-paša
Ovaj paša je rođen 1833. godine u grčkoj fanariotskoj porodici u Istanbulu, u kvartu gdje se nalazi Vaseljenska patrijaršija. Nakon završetka studija prava u Parizu ušao je u osmansku birokratiju. Bio je osmanski ambasador u Rimu, a 1878. učestvovao je u ime Osmanske države u pregovorima s Rusijom koji su vodili Sanstefanskom miru. Pošto ovaj mir nije zadovoljio ni Osmansku carevinu ni evropske sile sazvan je kongres u Berlinu u ljeto 1878.
Na tom kongresu, vodeći osmanski diplomat bio je Karatheodori-paša, koji se u osmanskoj uniformi obično vidi na slikama koje prikazuju ovaj događaj. Na ovom kongresu Karatheodori-paša pokazao je diplomatsku vještinu koja je dovela do povoljnijeg rješenja za Osmansku carevinu ali nije spriječila gubitak Bosne. O ovom kongresu Karatheodori-paša je ostavio jedan tajni memorandum koji baca svjetlo na atmosferu na kongresu, njegove sesije i način djelovanja osmanske diplomatije. Memorandum je objavila Mirjana Marinković u beogradskom Istorijskom časopisu (br. 58, 2009, 249-260).
Nakon Berlinskog kongresa, Karatheodori-paša je poslat u svojstvu guvernera na Krit, gdje je došlo do sukoba između grčkog i muslimanskog stanovništva. U jednom kratkom periodu 1878 – 1879. bio je osmanski ministar vanjskih poslova. Svoju državničku karijeru završio je kao princ autonomnog ostrva Samos kojim je upravljao deceniju (1885 – 1895). Umro je u Istanbulu 1906.
Ove dvije biografije i informacije o nemuslimanima u osmanskoj državnoj službi bacaju više svjetla na način funkcionisanje jedne multikonfesionalne i multietničke države u vrijeme njene modernizacije.
