Dr. Fikret KARČIĆ: Kako je formiran Izrael

Historija je učiteljica života: Kako je Oslobođenje pisalo o formiranju Izraela

Formiranje Države Izrael predstavlja jedan od važnih događaja u modernoj historiji Bliskog istoka. Od tada, Bliski istok u cjelini, a Palestina posebno, ulaze u žižu svjetskog interesovanja. Ovaj rad se bavi pitanjem kako je dnevni list Oslobođenje, organ masovne socijalističke organizacije Narodnog fronta u Bosni i Hercegovini, izvještavao o ovom događaju. Prije toga će biti dati najvažniji podaci o tome kako je došlo do proglašenja jevrejske države na teritoriji Palestine.

(PIŠE: Dr. Fikret KARČIĆ)

Formiranje Izraela

Od vremena drugog halife hazreti Omera Palestina je bila u sastavu pojedinih muslimanskih država. Od 16. do 20. vijeka (Prvi svjetski rat) Palestina je bila u sastavu Osmanske države. U toku Prvog svjetskog rata Palestinu je okupirala Velika Britanija. Jula 1922. Društvo naroda je dalo mandat Velikoj Britaniji da privremeno upravlja ovom teritorijom. U toku dvije decenije mandata došlo je do pogoršanja odnosa između arapske i jevrejske zajednice u Palestini zbog nastojanja cionističkog pokreta da u Palestini uspostavi “nacionalni dom jevrejskog naroda”. Istovremeno su počeli i napadi jevrejskih oružanih grupa na britanske snage. Velika Britanija je objema stranama davala protivrječna obećanja: jevrejskoj strani je još od 1917. i izdavanja Balfourove deklaracije obećala stvaranje “nacionalnog doma” u Palestini, a arapskoj strani je obećavala zaštitu arapskih interesa.

Da bi načinila izlaz iz vrlo teške situacije u Palestini, 2. aprila 1947. Velika Britanija je zatražila od generalnog sekretara UN-a da postavi pitanje Palestine na sljedeću redovnu sjednicu Generalne skupštine svjetske organizacije te da da preporuke koje se tiču buduće uprave Palestinom. Odgovarajući na ovaj zahtjev, Generalna skupština je 15. maja usvojila rezoluciju 106 kojom je uspostavljen Specijalni komitet UN-a o Palestini (UNSCOP) sa zadatkom da ispita palestinsko pitanje i pripremi izvještaj Generalnoj skupštini sa preporukama koje se mogu smatrati odgovarajućim za rješavanje palestinskog pitanja.

Dana 3. septembra 1947. UNSCOP je podnio izvještaj Generalnoj skupštini u kome je iznijeto većinsko mišljenje članova Komiteta da se Palestina podijeli na dvije države – arapsku i jevrejsku. Kada se govori o odjeku ove preporuke među arapskim stanovništvom, treba imati na umu da je krajem 1946. stanovništvo Palestine procijenjeno na 1.846.000, od čega je bilo 1.203.000 Arapa (65%) i 608.000 Jevreja (33%). Uz to, u svakom okrugu u Palestini u vlasništvu Arapa bilo je više zemljišta (85%) nego u vlasništvu Jevreja (7%). Uprkos ovim činjenicama UNSCOP je preporučio da arapska država zauzme 45,5% teritorije Palestine, dok bi jevrejska država zauzela 55,5% teritorije. Nakon izdavanja ovog izvještaja vlada Velike Britanije je izdala saopštenje u kome se kaže da, ako Generalna skupština UN-a preporuči mjere koje nisu prihvatljive i Arapima i Jevrejima, britanska vlada se neće osjećati obaveznom da te mjere primijeni.

Ubrzo nakon izdavanja UNSCOP-ovog izvještaja Generalna skupština je formirala Ad hoc komitet za palestinsko pitanje sa zadatkom da nastavi proučavati palestinsko pitanje i da odgovarajuće preporuke. Fomiran je i podkomitet koji je bio zadužen da istraži pravna pitanja koje se tiču Palestine. Ovaj podkomitet je 11. novembra 1947. izdao mišljenje u kome je navedeno da bi plan o podjeli Palestine bio protivan principima Povelje UN-a i da UN nema pravo da ga primijeni. Uprkos ovom izvještaju, Generalna skupština UN-a je 29. novembra 1947. sa 33 glasa za, 13 protiv i 10 uzdržanih usvojila Rezoluciju 181 kojom je usvojen plan o podjeli Palestine s ekonomskom unijom dvije države – arapske i jevrejske. Plan bi stupio na snagu 15. maja 1948, kada prestane britanski mandat u Palestini. Prema ovoj rezoluciji mjesta od religijskog značaja u Jerusalimu i oko njega ostaće corpus separatum i biće pod međunarodnom kontrolom koju će administrirati UN. Iako su SAD podržale rezoluciju 181, Ministarstvo vanjskih poslova SAD-a je preporučilo da se Palestina stavi pod starateljstvo UN-a, da se ograniči jevrejsko useljavanje u ovu zemlju, a da se Palestina podijeli na arapske i jevrejske pokrajine, a ne države. U ovom slučaju došlo je do razilaženja između Ministarstva vanjskih poslova SAD-a, na čijem čelu je bio George C. Marshall, i predsjednika SAD-a Harryja Trumana. Ministarstvo vanjskih poslova SAD-a u svom stavu bilo je motivisano potrebom očuvanja dobrih odnosa sa arapskim svijetom zbog pojačane uloge SSSR-a u tom regionu i mogućeg opšteg rata u Palestini, jer su arapske zemlje zaprijetile ratom odmah nakon usvajanja rezolucije 181. S druge strane, predsjednik Harry Truman je privatno obećao Chaimu Weizmanu, budućem predsjedniku Izraela, da će podržati plan podjele. Ova razlika između Ministarstva vanjskih poslova i predsjednika SAD-a riješena je predsjedničkom odlukom da prizna Državu Izrael samo 11 minuta nakon što je Ben Gurion proglasio nezavisnost jevrejske države u Tel Avivu. S druge strane, za podjelu Palestine glasali su SSSR i istočnoevropske socijalističke države, uključujući i FNRJ.

Britanski mandat nad Palestinom formalno je isticao u ponoć 14. maja 1948. Dan ranije britanski guverner general Sir Alan Cunningham je preko radija održao svoj oproštajni govor u kome je pozvao Jevreje i Arape da očuvaju mir. Ujutro 14. maja on je napustio Jerusalim za Haifu, a u ponoć istog dana otplovio na britanskoj krstarici Euryalus. Istog dana u 4 sata poslije podne David Ben Gurion, predsjednik Jevrejskog nacionalnog savjeta, u Tel Avivu je proglasio nezavisnost jevrejske države riječima “Pozivajući se na prirodna i historijska prava jevrejskog naroda i na rezoluciju Generalne skupštine UN-a, proglašavamo formiranje jevrejske države u Palestini koja će se zvati Izrael.”

Već naredni dan vojne snage arapskih država Egipta, Sirije i Jordana – ušle su na teritoriju Palestine i otpočeo je rat koji je trajao 15 mjeseci. UN je pokušao da posreduje u ovom slučaju, ali bez uspjeha. Izraelske vojne snage su dobile oružanu pomoć iz Francuske i Čehoslovačke i nadvladale su arapske zemlje koje su bile prisiljene da dogovore primirje 1949. Na ovaj način formirana je Država Izrael, a na području Bliskog istoka nastalo je žarište sukoba koji i danas traje.

Formiranje Izraela na stranicama Oslobođenja

Oslobođenje je u vrijeme formiranja Izraela bilo glavni dnevni list u BiH. U cjelini ovaj list je većinom objavljivao unutrašnjopolitičke vijesti koje su se odnosile na izgradnju socijalizma u ovoj zemlji. Vanjskopolitičke vijesti su bile kratke i zauzimale su do jedne stranice prostora. Tokom 1947. i prve polovine 1948, koji period smo istraživali, vanjskopolitičke vijesti su se većinom odnosile na SSSR, istočnoevropske socijalističke zemlje, i događaje na Balkanu, posebno građanski rat u Grčkoj. Međutim, bilo je vijesti i o dešavanjima u Palestini.

Tokom januara 1947. Oslobođenje je donijelo vijesti o napadima na britanske vojne snage u Palestini. Nije navedeno ko vrši te napade. Dana 3. marta 1947. Oslobođenje donosi vijest TANJUG-a o napadima na britanske vojnike i oficire u Jerusalimu i Haifi, opet bez navođenja ko vrši napade.

Dana 16. maja 1947. Oslobođenje donosi vijest TASS-a iz New Yorka da je Ben Gurion, predstavnik Jevrejske agencije, održao kratak govor pred Političkim komitetom Generalne skupštine UN-a tražeći da UN konstatuje da Velika Britanija nije ispunila uslove mandata i da prizna stvarno postojanje “jevrejske nacije” u Palestini. Takođe je razmatran izvještaj o funkcijama i punomoćima Specijalne istraživačke komisije o Palestini.

Dana 21. maja 1947. Oslobođenje je objavilo vijest Associated Pressa o tome da je laburistički poslanik u Donjem domu Britanskog parlamenta Tom Driberg izjavio da Ministarstvo finansija SAD-a indirektno pomaže ubijanje britanskih vojnika u Palestini, jer je Američku ligu za slobodu Palestine, koja prikuplja novac za preduzimanje akcije u ovoj zemlji, proglasilo za dobrotvorno društvo.

Dana 14. jula 1947. godine, Oslobođenje donosi izvještaj specijalnog dopisnika TANJUG-a o radu Anketne komisije UN-a za Palestinu. Jugoslavija je tada bila zastupljena u specijalnom podkomitetu ove komisije. Dana 4. jula 1947. godine Anketna komisija je započela saslušanje različitih aktera u Palestini. Jugoslavenski delegat je bio dr. Vladimir Simić. Arapski predstavnici su odbili da sarađuju sa Anketnom komisijom. Jevrejske cionističke organizacije su tražile osnivanje posebne države u cijeloj Palestini ili na njenom “dovoljnom dijelu”, dok je Komunistička partija Palestine tražila kraj britanskog mandata i osnivanje demokratske ujedinjene države zasnovane na ravnopravnosti jevrejskog i arapskog naroda.

Dana 15. oktobra, Oslobođenje donosi izvještaj TASS-a o radu Komiteta za pitanje starateljstva Generalne skupštine UN-a. U tom komitetu raspravljano je o sudbini Palestine nakon povlačenja britanske vojske. Poljski delegat podržao je stvaranje dvije države u Palestini. Sličan stav je zauzela i čehoslovačka delegacija. Predstavnici Pakistana i Egipta izjasnili su se protiv podjele Palestine a za stvaranje jedne arapske države. Predstavnik Švedske podržao je podjelu Palestine i tražio da se Jevrejima omogući useljavanje u ovu zemlju.

Oslobođenje je 5. novembra donijelo vijest da je treća grupa palestinske omladine radila i završila smjenu na omladinskoj pruzi Šamac – Sarajevo. Najstariji u ovoj grupi je bio Isak Maestro, koji je izjavio za Oslobođenje da bi želio da njegova dvonacionalna država postane “ujedinjena i složna kao narodi Jugoslavije”.

Dana 28. novembra 1947. godine, Oslobođenje objavljuje vijest TASS-a iz New Yorka u kojoj se kaže da je Specijalni komitet Generalne skupštine UN-a za Palestinu usvojio prijedlog o podjeli Palestine na dvije nezavisne države. Na sjednici ovog komiteta održanoj 25. novembra 1947. godine, Komitet je sa 25 članova za, 13 glasova protiv i 17 delegacija uzdržanih usvojio prijedlog o podjeli Palestine na arapski i jevrejski dio. Za ovaj prijedlog su glasali: SSSR, Ukrajina, Bjelorusija, Poljska, Čehoslovačka, Norveška, Švedska, SAD i drugi. Uzdržali su se: Velika Britanija, Francuska, Kina, Indija i druge. Usvojeni izvještaj biće podnijet plenarnoj sjednici Generalne skupštine UN-a.

Dana 9. marta 1948. godine, Oslobođenje prenosi vijesti TASS-a o tome kako će se obaviti savjetovanje stalnih članova Savjeta bezbjednosti o Palestini – direktno ili putem komiteta. Vijest je praćena karikaturom koja pokazuje kako Velika Britanija naoružava i Arape i Jevreje govoreći “Uzmi ovo i brani se. Ja sam na tvojoj strani”.

Dana 23. aprila 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest TASS-a da je na sjednici Političkog komiteta UN-a američki predstavnik tražio da se uspostavi starateljstvo nad Palestinom, jer se podjela Palestine na arapsku i jevrejsku državu ne može sprovesti mirnim putem. Predstavnik SSSR-a Andrej Gromiko se tome usprotivio smatrajući da je ranija odluka UN-a o podjeli Palestine pravilna i da UN mora preuzeti efikasne mjere da se ona sprovede u djelo.

Dana 26. aprila 1948. Oslobođenje donosi vijest Reutera da je u Ammanu (Transjordanija) potpisan ugovor o vojnoj intervenciji u Palestini. Također je objavljeno da su jedinice Arapske lige pod komandom Fauzija Kaudžija prešle granicu Palestine.

Dana 30. aprila 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest da Englezi protiv Jevreja u Palestini upotrebljavaju i avione na frontu kod Jaffe.

Dana 5. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest o izjavi jugoslavenskog predstavnika dr. Jože Vilfana na sjednici Komiteta br. 1 Generalne skupštine UN-a održanoj 3. maja 1948., koji je kritikovao američki prijedlog o starateljstvu nad Palestinom i davanje ograničene autonomije Palestini. Po njegovim riječima, to bi značilo da bi i Arapi i Jevreji u Palestini bili jednako obespravljeni. Jugoslavenski predstavnik je podvukao da treba sumnjati u iskrenost američkog prijedloga i da na prvom mjestu treba ukinuti britanski mandat i osigurati slobodu jevrejskog i arapskog naroda. Zato je iznio stav FNRJ da je protiv američkog prijedloga.

Dana 16. maja 1948. godine, Oslobođenje prenosi vijest Reutera iz Tel Aviva u kojoj se kaže “Rojter javlja da je jučer u Tel Avivu proglašeno osnivanje nezavisne jevrejske države u Palestini koja će se zvanično zvati Izrael. Osam časova prije isteka britanskog mandata nad Palestinom, Jevrejsko narodno vijeće izdalo je jučer popodne proglas o stvaranju nezavisne jevrejske države u kome se kaže da će Jevrejsko narodno vijeće u svom sadašnjem sastavu vršiti i funkcije privremene vlade države Izreala.” U istom broju Oslobođenje donosi još nekoliko vijesti, među kojima i onu da su SAD na sjednici Političkog komiteta Generalne skupštine UN-a dan prije isteka mandata predložile da se uvede privremeni režim u Palestini i starateljstvo nad Jerusalemom. Tome se usprotivio sovjetski predstavnik. Ovaj prijedlog je odbacila i Generalna skupština na zasjedanju od 14. maja. Također se prenosi vijest TASS-a da će vojske arapskih zemalja ući u Palestinu čim u njoj prestane britanski mandat. Na kraju donosi se i vijest Reutera o borbama između Jevreja i Arapa u Jerusalemu i na drugim frontovima.

Dana 23. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest TASS-a da je ukrajinski delegat u UN-u optužio Veliku Britaniju da učestvuje u ratu protiv Izraela. Naveo je da je napad vojske Transjordanije učinjen na inicijativu Velike Britanije i da Arapska legija, koja se bori u Palestini, predstavlja britansku vojnu jedinicu. Nakon toga su slijedile i druge vijesti o borbama u Palestini.

Dva dana kasnije, Oslobođenje donosi vijest Reutera da se u Jerusalemu i dalje vode ogorčene borbe, da je Izreal spreman da izvrši odluku Savjeta bezbjednosti UN-a o obustavi vatre, ali da to ne žele arapske zemlje.

Dana 28. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest TASS-a o uspostavljanju diplomatskih odnosa između SSSR-a i Države Izraela. Isto tako se objavljuje vijest TASS-a da je Južnoafrička Unija priznala Državu Izreal.

Dana 29. maja 1948. godine, Oslobođenje donosi vijest iz Washingtona da cjelokupna američka štampa zahtijeva od Velike Britanije da obustavi pružanje pomoći arapskim državama za vođenje rata.

Dana 30. maja 1948. godine, Oslobođenje objavljuje prvi autorski komentar iz pera Gojka Momića pod naslovom “Petrolejske kompanije podržavaju rat u Palestini”. Autor optužuje Veliku Britaniju za imperijalističku politiku “zavadi pa vladaj”, zaoštravanje arapsko-jevrejskih odnosa, te da iza takve politike stoje velike petrolejske kompanije. Optužuje Anglo-Amerikance za namjeru da produže starateljstvo nad Palestinom i hvali SSSR, koji se zalagao za podjelu Palestine kao najrealnije rješenje. Spominje da su Državu Izrael zvanično priznali SSSR, SAD, Poljska, Čehoslovačka, Jugoslavija, Urugvaj i neke druge zemlje. Optužuje arapske države da su postale nova okupaciona sila u Palestini sa britanskim oficirima sa Glab-pašom na čelu (komandantom Arapske legije – op. FK). Autor zaključuje da je sadašnji rat u Palestini posljedica anglo-američkih intriga na Bliskom istoku.

Dana 5. juna 1948. Oslobođenje objavljuje vijest Associated Pressa da je predsjednik privremene izrealske vlade David Ben Gurion izjavio da su zaplijenjeni arapsko-britanski planovi prema kojima je transjordanski kralj Abdulah trebao da bude proglašen kraljem Palestine.

Dana 6. juna 1948 godine, Oslobođenje objavljuje komentar bez potpisa pod naslovom “Palestinski čvor”. Autor ističe da je podjela Palestine najpravednije rješenje kako u interesu naroda Palestine, tako i međunarodnog mira. Optužuje Veliku Britaniju za krvoproliće. Ističe da je jedino SSSR vodio od početka dosljednu politiku. Osuđuje intervenciju arapskih zemalja u Palestini i “engleske mahinacije”. Također u istom broju se donose i vijesti o borbama arapskih i jevrejskih snaga oko Tel Aviva.

Objavljivanje agencijskih vijesti nastavilo je biti glavni način na koji je Oslobođenje popratilo formiranje države Izrael i prvi arapsko-izraelski rat sve do nastupanja primirja.

Kako je Oslobođenje pisalo

Već je navedeno da je Oslobođenje tokom 1947. i prve polovine 1948. godine, davalo malo pažnje vijestima iz inostranstva. Prioritet su imale unutrašnje vijesti o izgradnji socijalizma i učvršćivanju socijalističke vlasti u BiH, odnosno FNRJ. Vanjskopolitičke vijesti su obuhvatale do jedne strane ovog dnevnog lista.

Što se tiče vijesti o Palestini i formiranju Izraela, Oslobođenje se ograničavalo na objavljivanje agencijskih vijesti. Među agencijama koje su prenošene, dominira sovjetska agencija TASS. U pogledu sadržine, podržava se vanjska politika FNRJ i podrška vanjskoj politici SSSR. Pri ovome treba imati na umu da u istraživanom periodu još nije bilo došlo do prekida odnosa između FNRJ i SSSR pa zbog toga Oslobođenje glorifikuje sovjetsku vanjsku politiku.

U istraživanom periodu, objavljena su samo dva autorska teksta – komentara – o podjeli Palestine, formiranju Izraela i arapsko-izraelskom ratu. Data je podrška podjeli Palestine na dvije države, a arapske države koje su intervenisale u Palestini nakon proglašenja nezavisnosti jevrejske države su proglašene okupacionim. Vijesti su izabrane na takav način da podvlače antiameričku i antibritansku poziciju koju je Oslobođenje izražavalo i u drugim slučajevima, kao što je to bio građanski rat u Grčkoj. Također se može primijetiti da izvještavanje nije bilo sistematsko i da je prekid između dvije uzastopne pojave vijesti o Palestini nekada bio i po nekoliko dana. Tako na primjer, Oslobođenje nije donijelo posebnu vijest o tome da je FNRJ priznala Izrael.

Narodne republike u okviru FNRJ nisu mogle da vode vanjsku politiku tako da Oslobođenje nije izražavalo nikakvu posebnu poziciju BiH u pogledu na palestinsko pitanje, jer takva pozicija nije ni postojala. Sa razvojem Jugoslavije i njenih republika jačala je i pozicija republičkih dnevnih listova. U decenijama koje će doći Jugoslavija će promijeniti odnos prema Izraelu, posebno nakon iniciranja Pokreta nesvrstanih. Istovremeno će se i Oslobođenje razvijati i davati veću pažnju međunarodnim odnosima o kojima će izvještavati vlastiti dopisnici, što 1947 – 48. nije bio slučaj.