U Washingtonu je ovih dana u tijeku rasprava o uzroku nastavka haosa na Blisko istoku, predsjednika George W. Busha, javno mnijenje je osudilo zbog intervencije u Iraku 2003. godine i sukoba, koji ne jenjavaju od tada, predsjednik Barack Obama je osuđen zbog svoje neintervencije u Siriji i barem djelimčnog sprječavanja sukoba, dok je u Libiji, Washington djelimično intervenirao, ali bezuspješno, jer u zemlji i dalje traju sukobi. Veoma mali broj Amerikanaca je zabrinut zbog američke podrške i uloge u sukobu Saudijske Arabije i Jemena.
Ne pokušavajući braniti američku vanjsku politiku, sukobi koji su proizašli su ipak dublje prirode i trebalo bi ih opsežnije sagledati i analizirati, piše Nick Danforth, kolumnista Washington Posta, navodeći četiri karte, kojima objašnjava zašto su sukobi naješći i zašto su se dogodili upravo u Iraku, Siriji, Libiji i Jemenu.
1. Države starije od jednog stoljeća su stabilnije danas
Države čiji politički ili geografski presedani sežu duže od jednog stoljeća, danas su mnogo stabilnije, za primjer mogu poslužiti: Turska, Egipat i Iran, a u određenoj mjeri i vladajuće dinastije u Bahrejnu, Kataru, Kuvajtu, Omanu, Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Sve pobrojane države u današnjoj ili nekoj drugačijoj formi, svoj nastanak vežu za kasno 19. stoljeće, neto prije dolaska kolonijalista.
Konsekventno tome, imali su neku vrstu nezavisnosti i sa više političke slobode odupirali su se evropskom imperijalizmu ili barem vodili mudrije pregovore sa kolonizatorima.
Turska se oduprla silama kolonizatora, iako je bila „bolesnik sa Bosfora“, Iran je, iako pod utjecajem Britanaca i Rusa krajem 19. stoljeća, uspio da izbjegne formalnu kolonijalizaciju održavajući Kadžarsku dinastiju na vlasti.
Egipat je više decenija bio pod protektoratom Britanaca, a nominalno je 1922. godine stekao nezavisnost od dinastije, koja je stoljeće ranije i formirala modernu državu Egipat.
2. Kolonijalna vlast kreirala je „krhke države“
Nasuprot ranije spomenutim državama, države poput Sirije, Iraka, Libije i Libana, današnje granice dobile su tek u 20. stoljeću i nabrzinu postavljenu vlast od strane kolonijalnih vladara.
Od samog početka vlasti u ovim državama nisu imale nikakav legitimitet niti podršku naroda, bile su to marionetske vlasti, protiv kojih su nedugo zatim uslijedili talasi nasilja i antikolonijalnih pobuna, osim u Libanonu.
Nakon osvajanja Libije 1911. godine, Italijani su tek nakon nekoliko decenija uspjeli da suzbiju lokalne gerilce, a tome su predhodile masovne egzekucije, progoni stanovništva, glad i koncentracioni kampovi. Velika Britanija je pobunu u Iraku 1920. godine suzbila jakom avijacijom i bacanjem bojnog otrova na Kurde, koji se nisu predavali. Franucska kolonijalna vlast protiv pobune u Damasku 1925. godine borila se snažnim granatiranjem Damaska.
U svakom od ovih sukoba, kolonijalne sile su pobjeđivale zahvaljujući regrutiranju domaćeg stanovništva po etničkoj ili plemenskoj liniji, kako bi se borili protiv pobunjenika. U Siriji je Francuska podržavala kršćansku i alevitsku zajednicu, u Iraku su glavna sunnijska plemena sarađivala sa Britancima, zauzvrat dobijajući političku i finansijsku nagradu.
Posljedice nestabilnih temelja osjete se tek kasnije, nakon stjecanja nezavisnosti. Britanci su nakon pobune u Iraku za vladara postavili Faisala I, kako bi pridobili narod, koji je bio nacionalistički raspoložen protiv kolonijalnih vladara, ali, vladavina Faisalove porodice uz pomoć Britanaca trajala je do 1958. godine, kada je Faisalov unuk svrgnut i pogubljen.
3. Nestabilnost i promjene režima
Posmatrajući Bliski istok, vladavina monarhija pokazala se znatno stabilnijom od republika. Treba napomenuti da su Irak, Libija, Iran, Egipat, kao i Turska, također, bile monarhije, ili barem dok se monarhije nisu pokazale nestabilne da bi preživjele. Tako da, tačnije je reći da su, neodržive monarhije u regiji pale, dok su preživjele najjače.
1940-ih i 1950-ih godina, održavanje monarhija bilo je od ključnog značaja za politiku Hladnog rata. Amerika se bojala sovjetske infiltracije u arapska društva, pa je, iako je bila sumnjičava glede britanskog kolonijalizma, smatrala je da, održavanje pro-britanskih vladara poput Šaha u Iranu, kralja Faisala II u Iraku ili kralja Faruka u Egiptu, od bitnog značaja za anglo-američki otpor utjecaju Sovjeta u regionu.
Kada su ovi režimi pali, 1979. u Iranu, 1958. u Iraku i 1952. u Egiptu, ova društva su se udaljila od svojih doskorašnjih zapadnih saveznika. Libija je doživjela sličan politički put, nakon što je Muammar Gaddafi svrgnuo libijskog kralja Idrisa, koji je, iako je bio antikolonijalno raspoložen, ali ipak okrenut prema Zapadu. Jordan, Saudijska Arabija i ostali vladari Zaljeva, kroz cijeli hladni rat, bili su vjerni saveznici Zapada.
4. Sjena Hladnog rata
Jedna od najupečatljivijih povijesnih korelacija između zemalja trenutno zahvaćenih građanskim ratovima je, činenica da su u različitoj mjeri u prošlosti bili naklonjeni prema Sovjetskom Savezu u toku Hladnog rata. No šta je veza Iraka, Sirije, Libije i dijela Jemena u pro-sovjetskoj geopolitici i njihovom trenutnom haosu?
Prvo, politički izazovi sa kojima su se neke države suočile, možda su ih ostavile podložnim obome – nestabilnosti i približavanju Sovjetima. Monarhije u cijeloj regiji, profitirale su od svojih odnosa sa Britanijom i podrške Zapadu, dok je Turska, koja je bila nezavisna, podršku Zapada vidjela kao način da se sačuva sovjetske ekspanzije. Turska, Saudijska Arabija i ostale zaljevske zemlje, bile su i ostale dugogodišnji saveznici Zapada, u toku, ali i nakon Hladnog rata, dok, na drugoj strani, u zemljama poput Sirije, Iraka i Egipta vlada ogorčenje zbog statusa quo, koji doprinosi političkoj nestabilnosti i približavanju Sovjetima kao saveznicima.
Zemlje koje su ostale vjerni saveznici Zapada, u mnogome su profitirale, naročito na političkoj stabilnosti, dok su one koje su pokušale da ih napuste plaćale debelu cijenu. SAD je saveznicima nudio ekonomsku i tehnološku pomoć, daleko više nego što su Sovjeti bili u stanju da ponude. Saveznici su također integrirani u svjetsku ekonomiju i to vrlo često uspješno, dok, zemlje koje su prkosile, poput Iraka i Irana, završile su pod sankcijama Zapada.
Vojna uloga Zapada igrala je veoma bitnu ulogu, primjera radi, 1958. godine, Britanci su poslali trupe kako bi zaštitili monarhiju u Jordanu, a 1961. godine intervenirali su i spriječili invaziju Iraka na Kuvajt. Također, Sjedinjene Američke države su pomogle pučiste u Siriji i Iranu 1979. godine, kada su vidjeli da politika tih zemalja ide u smjeru približavanja Sovjetima.
Također, postoji jedna ideološka spona u svemu ovome. Washington je odavno spreman progledati kroz prste diktatoriskim režimima koje podržava na Bliskom istoku. Ipak, komunistički (Baath partija) režimi u Iraku i Siriji, kao i Gaddafijev režim u Libiji, pokazali su naznake totalitarnih ambicija i sistematske brutalnosti, što ih je razlikovalo od ostalih režima u regionu. Saddam Hussein je demonstrirao da, kao izvor ideološke inspiracije, staljinizam nije pogodan za stabilnost.
Na početku 20. stoljeća, ni Irak, ni Sriji, kao ni Libija i Jemen, nisu postojale kao države ili vlade u svom današnjem obliku. Sve četiri pomenute zemlje su bile pod direktnom upravom kolonijalnih vlada u periodu između dva svjetska rata, a zatim su protjerali kolonizatora. U toku Hladnog rata, sve četiri države su u manjoj ili većoj mjeri bile na strani gubitnika.
Priredio: Resul S. Mehmedović
Dialogos.ba
