Riječ “vlah”, ili “Vlah” potiče od starogermanske riječi “Walh/Walah”, ili čak Welsch, koja je označavala Kelta, a potom romanizirane narode, pa je tako počela označavati “Francuza”, “Italijana”, ili generalno “latina”, “Rimljanina”. Očigledno je da su Sloveni, doseljavajući se na Balkan, ovu riječ preuzeli od germanskih plemena na dunavskom limesu, te su “Vlasima” nazivali sve romanizirane starosjedioce na koje su nailazili, uključujući stanovnike dalmatinskih gradova. Tako se u hrvatskim srednjovjekovnim dokumentima “vlah” dosljedno prevodi kao “latinus”, odnosno “Latin”. Bosanski ban Matej Ninoslav u svojoj povelji Dubrovniku iz 1244. kaže: “ʜ сѣ ωщє ɑκо вєρƔıє̵ сєρБʌʜɴь вʌɑχɑ дɑ сє пρʜ пρєдь κɴєʒємь дƔБρовьʏьκʜмь ʜ ⊦ɑκо вѣρƔıє̵ вʌɑχь сєρБʌʜɴɑ дɑ сє пρʜ пρєдь Бɑɴомь ʜ ʜɴомƔ вʌɑχƔ ʜ ʜɴомƔ сєρБ ʌʜɴƔ дɑ ɴє ʜсьмɑ”, odnosno “ako vjeruje Srbljin Vlaha, da se pri pred knezem; ako vjeruje Vlah Srbljina, da se pri pred banom, a inomu Vlahu i inomu Srbljinu da ne bude izma”, što implicira da je u 13. vijeku još uvijek postojala jasna distinkcija između “Srbljina” (očigledno rana slavenska riječ za “saplemenika/srodnika”, koja će na Balkanu i Polablju postati i narodno ime) i “Vlaha”, romana, starinca, latina.
Pa ipak, odrednica “Vlah” će se najprije odnositi na starinačke nomadske i polunomadske stočare, koji su preživjeli slavensko doseljavanje, ali su se, vremenom, uglavnom slavizirali, tako da odrednica “vlah” ponegdje i dalje označava Romana starinca, a ponegdje postaje isključivo socijalno-klasni termin za stočara-nomada. Tako u Zakoniku cara Dušana postoji distinkcija između Vlaha u etničkom (“Где престоје Влах или Арбанасин на селу, на томе селу да не стане други, за њим идући, аколи силом стане, да плати потку и што је попасао) i socijalnom smislu (Љyди црквени, који држе црквена села и земље црквене, а прогнали су меропхе црквене или влахе, они који су разагнали људе, да се вежу, и да им се узме земља и људи, и да их држи црква, докле скупе људе које су разагнали). U osmanskim izvorima nailazimo na sličnu distinkciju.
Termin “Vlah”, to jest “vlah” (Eflak, pl. Eflakân, Eflakân tâ’ifesi) koristi se kao administrativni porezni termin za pastirske plemenske grupe koje pružaju određenu uslugu državi, uključujući onu vojne prirode, u zamjenu za porezne olakšice. Prema tome, osmansko “Eflak”, više ne označava strogo Vlahe/romanizirane starince Balkana u etničkom smislu. Više osmanskih fermana i berata iz 17. stoljeća termin Eflak kombinira sa Sirf/Serf (“Srbin”) i “Rum” (u širem značenju, pravoslavac, mada ne isključivo Grk u etničkom smislu), što nam govori o procesima vlaške asimilacije u kulturu koja im je bila najbliža, a to je, na zapadnom Balkanu, svakako bila srpskopravoslavna.
Do amalgamizacije je dolazilo i prevođenjem vlaha u sjedilački-poljoprivredni način života, što nam svjedoče osmanski dokumenti iz 16. vijeka koji govore o regulaciji prava vlaha “Srpskim kanunom” (Sırf tâ’ifesi kânûnı) i njihovom registracijom u “srpski defter” (Sırf defteri). Nema sumnje da u isto vrijeme dolazi do nastanka termina “vlah” kao pežorativa za pravoslavca i, generalno, brđanina, pa tako u dalmatinskim gradovima “vlaj” postaje sinonim za dotepenca, a u osmanskom kontekstu pravoslavca, koji, uglavnom, živi u ruralnoj sredini. Vjerovatno je na takvog “vlaha” pomislio i reisul-ulema Husein Kavazović kada je prokleo svakoga ko dozvoli da “vlah” vlada u Srebrenici. Njegovo je ogorčenje, može biti, shvatljivo, s pozicije savremenih događanja u Srebrenici, koja će s pravom ostati najfragilnija tačka sjećanja modernog bošnjačkog identiteta.
Pa ipak, sagledavajući širi istorijski kontekst, ova iznenadna i neočekivana provala šovinizma iz usta, do sada, umjerenog, reisa, nije ništa drugo do smijurija. Ako nepobitni rezultati istraživanja najpoznatijeg bosanskohercegovačkog orijentaliste Nedima Filipovića kažu da su pravoslavni vlasi, planom osmanske države “naseljavali masovno Bosanski sandžak, krajeve oko Sarajeva kao središta tog sandžaka – dakle krajeve koji su bili srce stare bosanske države radi potiskivanja i dovođenja u položaj manjine starog katoličkog stanovništva”, da bi, potom bili islamizirani, i kao takvi bili bazično “pogonsko gorivo” islamizacije u cijelom Bosanskom sandžaku, onda je jasno zbog čega je reis sam sebi skočio u stomak. Ne samo zbog toga što je time uvrijedio Srbe, ili čak vlaško-romanske predake Srba i Bošnjaka, nego i, valjda, zbog toga što abrahamske religije, kao preteče univerzalizma, ne bi smjele ljude diskreditovati na osnovu njihovog etničkog porijekla. Posebno u slučaju kada je ono i za savremene Bošnjake, Srbe i Hrvate, uz svu istorijsku amalgamizaciju komplikovanih etničkih i društvenih identiteta, jedno te isto. Prevashodno ljudsko.
Autor: Vuk BAČANOVIĆ
novi.ba
