Preveo: Haris Dubravac
Džabir Ibn Hajjan (Jabir Ibn Hayyan), alhemičar Geber iz srednjeg vijeka, općenito je poznat kao otac hemije. Ebu Musa Džabir Ibn Hajjan, ponekada oslovljen el-Harrani i es-Sufi, bio je sin apotekara (attar).
Precizan datum njegovog rođenja je predmet određenih rasprava, međutim, utvrđeno je da se bavio medicinom i alhemijom u Kufi oko 776. g. n.e. Prenosi se da je učio kod Imama Džafer Sadika i emevijskog princa Halid Ibn Jezida. U svojim ranim danima, bavio se medicinom, a bio je pod patronatom bermekijskog vezira tokom abbasijskog hilafeta Haruna er-Rešida. Imao je određenih posljedica nakon pada bermekija, pa je bio stavljen u kućni pritvor u Kufi, gdje je i umro 803. g. n.e.
Džabirov glavni doprinos je bio u oblasti hemije. Uveo je eksperimentalno istraživanje u alhemiji, koja je brzo promijenila svoj karakter u modernu hemiju. Na ruševinama njegove poznate laboratorije, koja je opstala nakon nekoliko vjekova, njegova slava ipak počiva na preko 100 monumentalnih rasprava, od kojih se 22 odnose na hemiju i alhemiju. Njegov doprinos od fundamentalnog značaja za hemiju uključuje usavršavanje naučnih tehnika kao što su kristalizacija, destilacija, kalcinacija, sublimacija i isparavanje te razvijanje nekoliko instrumenata za njih. Činjenica ranog razvoja hemije kao posebne naučne grane kod Arapa, umjesto ranijih nejasnih predstava, jeste dobro uspostavljena, a sāmo ime hemija potiče od arapske riječi el-Kimja, koju su proučavali i znatno razvili muslimanski naučnici.
Možda je Džabirovo najveće praktično dostignuće bio pronalazak mineralnih i drugih kiselina, koje je prvi put pripremio u svojem alembiku (Anbique).
Osim nekoliko doprinosa bazičnog karaktera za alhemiju, uključujući u velikoj mjeri pripremanje novih spojeva i razvijanje hemijskih metoda, on je također razvio niz primijenjenih hemijskih procesa, postajući tako pionir na polju primijenjene nauke. Njegova dostignuća u ovoj oblasti uključuju pripremanje raznih metala, razvoj čelika, bojenje tkanina i štavljenje kože, lakiranje vodootporne tkanine, upotrebu mangan dioksida u izradi stakla, spriječavanje korozije, ispisivanje u zlatu, identifikovanje boja, mastî, itd. Tokom ovih praktičnih nastojanja razvio je i aqua regia-u (zlatotopku) da bi rastopio zlato. Alembik je njegov veliki izum, koji je proces destilacije učinio lahkim i sistematičnim. Džabir je stavljao veliki naglasak na eksperimentisanje i preciznost u svojemu radu.
Na osnovu njihovih osobina, on je opisao tri različite vrste supstanci. Prva, špiriti, to jeste oni koji isparavaju na vrućini, poput kamfora, arsena i amonij hlorida; druga, metali, naprimjer zlato, srebro, olovo, bakar, i treća – kategorija spojeva koji mogu biti pretvoreni u prah. On je na taj način utro put za ovu kasniju klasifikaciju na metale, nemetale i isparljive supstance.
Mada poznatiji kao alhemičar, izgleda da nije ozbiljno težio pripremanju plemenitih metala kao alhemičar; umjesto toga, on je posvetio svoj napor razvijanju bazičnih hemijskih metoda i proučavanju mehanizama hemijskih reakcija u njima, te je tako potpomogao razvijanje hemije kao nauke, iz legendi o alhemiji. Naglasio je da su, u hemijskim reakcijama, uključene definitivne količine različitih supstanci i, prema tome, može se kazati da je utro put zakonu konstantnih proporcija.
Veliki broj knjiga je obuhvaćen njegovim korpusom. Pored hemije, doprinio je, također, drugim naukama kao što su medicina i astronomija. Njegove knjige o hemiji, uključujući i njegovu Kitab-ul-Kimja i Kitab us-Seb'in, prevedene su na latinski te različite evropske jezike. Ovi prijevodi su bili popularni u Evropi nekoliko stoljeća, pa su utjecali na razvoj moderne hemije. Nekoliko tehničkih pojmova koje je osmislio Džabir, kao što je alkal, nalaze se u različitim evropskim jezicima i postali su dio naučnog vokabulara. Samo je nekoliko njegovih knjiga uređeno i objavljeno, dok je nekoliko drugih sačuvano na arapskom koje tek trebaju biti protumačene i objavljene.
Izražene su sumnje u vezi s tim da li je sav obimni rad uključen u njegov korpus njegov vlastiti doprinos ili ga uključuju kasniji komentari/dopune od strane njegovih sljedbenika. Prema Sartonu, prava vrijednost njegovog rada bi bila poznata samo da su sve njegove knjige uređene i objavljene. Njegovi religijski pogledi i filozofski koncepti sadržani u korpusu su kritikovani ali, pored pitanja njihove autentičnosti, treba naglasiti da Džabirov glavni doprinos leži u oblasti hemije, a ne u religiji. Njegova različita otkrića, naprimjer, pripremanje kiselina po prvi put, naročito azotne, hlorovodonične, limunske i vinske kiseline, i naglasak na sistematičnom eksperimentisanju jesu izvanredni te se na osnovu takvog rada s pravom Džabir može smatrati ocem moderne hemije. Prema riječima Max Mayerhaffa, razvoj hemije u Evropi se može pratiti izravno do Džabir Ibn Hajjana.
(islam.ba)
