Tragičan grad lepog imena, koje duguje plemenitom metalu skrivenom duboko u njegovim nedrima, ima, upravo zbog srebra, prošlost koja zaslužuje da se upozna.
Nastao je nedaleko od rimske Domavije (rudarskog grada i sedišta rimske rudarske administracije za provincije Panoniju i Dalmaciju). Posle prekida od više vekova – negde oko početka XIV stoleća – počinje novo razdoblje u korišćenju podrinjskog rudnog blaga. Zasad nije moguće pouzdano utvrditi da li su u radu bosanskih rudnika, pa i same Srebrenice od samog početka učestvovali i Sa(k)si, nemački srednjovekovni rudari koji su tada gastarbaiterisali po čitavoj Evropi. U svakom slučaju imali su veoma značajnu ulogu u vrlo ranoj fazi razvitka bosanskog rudarstva (uz ime Sasi sačuvani su i nazivi lokaliteta iz nemačke rudarske terminologije, kao i drugi termini nemačkog porekla).
Težište proizvodnje srebra u 14. veku bilo je uvek tamo gde se, zbog bogatstva nalaza, najlakše moglo doći do ovog plemenitog metala. A to je upravo bio rudarski bazen srednjeg Podrinja u kojem Srebrenica ubrzo izbija na prvo mesto (prvi pisani trag datira iz 1352. godine). Tu je, inače, u srednjem veku, postojalo više rudarskih revira i topionica. A uz Srebrenicu, početkom 16. veka, veći značaj dobija rudnik Sase (danas istoimeno selo). Troskišta se nalaze kod Gradine, na reci Kiževici, Saškoj reci i drugde. A o staroj rudarskoj aktivnosti i danas svedoče mnogi toponimi, kao Špat, Sase, Vitlovac, Pećišta, Crvena rijeka, Čagalj. Glavni proizvodi srebreničkih rudnika bili su srebro i, u nešto manjim količinama, olovo (tvrdo).
Do kraja 14. veka Srebrenica je postala najvažniji rudnik i najznačajnije gradsko naselje bosanske države. O radu kovnice u njoj ima pouzdanih podataka već za drugu polovinu 14. veka (grossi de Srebernica).
Od samog svog nastanka Srebrenica nikad nije bila bez Dubrovčana, pa ni u najtežim ratnim vremenima kada su oko nje vođene borbe starih i novih gospodara (Bosanci, Srbi, Mađari, Turci, pod čiju će vlast konačno pasti 1462. godine). Ovdašnja dubrovačka naseobina – kolonija – bila je jedna od najjačih na čitavom balkanskom zaleđu (po običaju, sa stalnim konzulom na čelu). I upravo zahvaljujući ovoj koloniji koja je s vremenom postajala brojnija ostavljajući sve više pisanih tragova u dubrovačkim arhivskim knjigama, mi uglavnom možemo da ocenimo napredak i značaj ovog naselja. A Srebrenica je, opet, dala Dubrovniku veći broj novih građana nego ijedno drugo mesto iz unutrašnjosti Balkana. I sama je imala veoma šarolik etnički sastav. Pored Dubrovčana, iz primorskih gradova najbrojniji su bili Barani, zatim Kotorani, Korčulani i Ulcinjani. Tu su, preko Dubrovnika, stizali i trgovci iz Prata, Milana, Ferare, Albanije. Osim toga, susreću se i Turci, Grci, Cigani, pa čak i jedan Čeh.
Odavde je tekao, kako to pouzdano svedoče dubrovačke vesti, ogroman izvoz srebra. Tako je 1417. godine zakup srebreničke carine iznosio 1.000 litara srebra, što odgovara količini od 1.033 kg ovo plemenitog metala, dakle, nešto preko jedne tone. A novija istraživanja ukazuju da se radilo o proizvodnji koja nije mogla biti manja od šest tona srebra godišnje, u vremenu kada se Srebrenica nalazila na vrhuncu svoga razvoja (računa se da se u Evropi između 1250. i 1450. godine proizvodilo od 24 do 47 tona srebra godišnje). Na razvoj Srebrenice podsticajno je delovala i privredna kriza nastala zbog pomanjkanja i skoka cena srebra na evropskom tržištu. Proizvodnja srpskih i bosanskih rudnika zauzimala je, utvrđeno je, veoma važno mesto u ukupnoj evropskoj proizvodnji.
Kretanje i trgovanje Dubrovčana u srpskoj i bosanskoj državi bilo je regulisano zvaničnim trgovinskim ugovorima, pa im je, među ostalim privilegijama, bila zagarantovana sloboda trgovine i sigurnost imovine. A u svojoj svečanoj povelji (iz 1378) kralj Tvrtko I je olakšao trgovinsku razmenu između Bosne i Dubrovnika i time što je izjednačio valutnu stopu svoga novca sa dubrovačkim.
Kao i u ostalim gradskim naseljima u Bosni i Srbiji Dubrovčani su u Srebrenici uživali slobodu veroispovesti (a od 1387. godine nalazimo ovde i franjevce).
Nagli razvoj rudarstva kao i postojanje kovnice novca dovodi i do razvoja zanata, bar onih vezanih za obradu plemenitih metala. Otuda i najviše zlatara (u prvoj polovini XV veka bilo ih je oko sedamdeset). Posle njih najzastupljeniji su bili krojači (koji se ponekad nazivaju šnajderima) i postrigači sukna. Tu su, zatim, i mesari, kožuhari, kao i poneki obućar (šuster), svećar, klobučar, mačar, tkač i klesar. Shodno sačuvanim vestima (sudske parnice) bilo ih je negde tokom prve polovine XV veka ukupno 170. A tu su i domaće zanatlije raznih struka. Drugim rečima, bile su zastupljene razne struke: obrada metala, prehrambena, kožarska, građevinska, tekstilna, i još neke druge. Veliko prisustvo krojača upućuje na jedini mogući zaključak da je Srebrenica bila vrlo razvijeno gradsko naselje čijem su stanovništvu u velikoj meri bile potrebne krojačke usluge. Na isti način može se objasniti znatno prisustvo kožuhara-krznara, kao i podstrigača sukna (učestvuju u završnom procesu proizvodnje tkanina).
Ukratko, posle rudarstva i trgovine zanatstvo je u privrednom životu Srebrenice zauzimalo vrlo važno mesto. Postojao je čak i lokalni način ukrašavanja odeće (modum de Srebernica), što bi, takođe, svedočilo o razvijenijoj gradskoj sredini.
Grad (civitas), zapisaće Dubrovčani, ima od najranijeg vremena svoj pisani rudarski zakon (koji će kasnije preuzeti i Turci) i, od 15. veka, svoj gradski statut i pečat. Tu je, kako je već istaknuto, vrlo rano počela da radi i kovnica novca.
Pored domaćih vidara, ima vesti i o dubrovačkim lekarima, a dolaze i artisti, glumci, frulaši.
Treba, takođe, pomenuti da je poreklom iz Srebrenice bio i jedan vrlo istaknuti teolog, franjevac Juraj (Đurađ) Dragišić, poznat kao branilac učenja Savonarole (ital. dominikac, borac protiv izopačenosti katoličkog sveštenstva i rimskih papa, spaljen 1499. u Firenci kao jeretik), koji je krajem 15. veka proveo oko tri godine u Dubrovniku.
Privredni uspon Srebrenice, u prvoj polovini XV veka, doveo je do naglog porasta stanovništva; pretpostavlja se da je u vreme njenog najvećeg uspona prelazio tri i po hiljade.
Zna se nešto i o izgledu srednjovekovne Srebrenice. Nastala je najpre kao otvoreno naselje, ali se s vremenom javila potreba da se zaštiti tvrđavom (pa je izgrađena tvrđava Srebrenik, čije ruševine treba da su se sačuvale do danas). Godine 1439. izričito je označena kao varoš. Kuće dubrovačkih trgovaca, kao i kuće trgovačkih kompanija – većinom u njihovom vlasništvu – nalazile su se u najvažnijim i najistaknutijim delovima grada, na trgu i obližnjim ulicama. Kako to svedoče savremenici bile su velike i lepe, građene od drveta, ali i od kamena. Poznat nam je i naziv jedne ulice, one koja je vodila na gradski trg – Via di merchado (Trgovačka ulica) – jedina kod nas u srednjem veku sa nazivom poznata ulica. Radnje su se nalazile u kućama za stanovanje po čemu se Srebrenica, poput ostalih naših srednjovekovnih naselja, približava zapadnoevropskim gradovima onoga vremena. Osim crkava Sv. Marije i franjevačkog samostana (u gotskom stilu), uz koji je, po običaju, bio leprozorijum koji se, inače, pominju još u nekim bosanskim rudarskim naseljima, (i uglavnom su se izdržavali milostinjom Dubrovčana), u Srebrenici su se nalazile još carinarnica i gostionica, kao i drugi objekti neophodni za život jednog gradskog naselja. Ima i posrednih vesti o postojanju pravoslavne crkve.
Srebrenica je, najzad, i jedino poznato bosansko naselje u kojem je bila provedena neka vrsta kanalizacije. Tačnije, pominju se odvodni kanali pokriveni pločama, rešenje koje je tada bilo uobičajeno u primorskim i italijanskim gradovima.
Shodno žalbama Dubrovčana (1435) despotu Đurđu Brankoviću Srebrenica je važila kao nezdravo mesto zbog mnogih topionica i drugih rudarskih postrojenja koja su zagađivala vazduh (budući da je celo naselje bilo prošarano njima), što je „izazvalo smrt mnogih dobrih ljudi“. „Ovo su – kako ističe D. Kovačević-Kojić – prvi i najraniji podaci o problemima zagađivanja čovjekove sredine. U drugim rudnicima sličnih pokušaja nije bilo“.
Literatura
Ćirković, D. Kovačević-Kojić, R. Ćuk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd Novi Sad, 2002.
Dinić, Za istoriju rudarstva u srednjevkovnoj Srbiji i Bosni, 1, SAN Beograd, 1955.
Kovačević, Dubrovčani zanatlije u srednjovjekovnoj Srebrenici, Godišnjak Društva istoričara BiH XV, Sarajevo, 1966.
Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978.
Kovačević-Kojić, Srednjovjekovna Srebrenica XIV-XV vijek, SANU; Beograd, 2010.
Srejović, Arheološki leksikon, Beograd, 1997.
Peščanik.net
