Narod i/ili nacija

Proces etničke identifikacije

 

Identitet je jedna od najčešće spominjanih – upotrebljavanih i zlupotrebljavanih – riječi u posljednjih nekoliko desetljeća. Ponajviše, dakako, u kontekstu kolektivnog i individualnog etničkog/nacionalnog određenja. 

Historijska sudbina

Savremeni teoretičari formiranje identiteta smatraju procesom, historijskim koliko i sociološkim ili, radije, dinamičnom pojavom koja se gradi (projektira ili konstruira) kroz cijeli niz procesa što, sve, ukazuje na planski pristup nastanku ili definiranju identiteta odnosno, smisleno, svjesno i organizirano djelovanje određenih skupina i/ili pojedinaca koje se nazivaju elitama. Elite, koje mogu biti kulturne, političke i ekonomske, a pod čim podrazumijevamo istaknute javne djelatnike, formalne i neformalne skupine ali i naučnike, koji svojim djelovanjem doprinose nastanku i formiranju svijesti o identitetu.

Značajno je još jednom naglasiti da je nastanak i formiranje kolektivnog identiteta proces, radije, procesi, uvjetovani i određeni ljudskim djelovanjem na skupnoj i pojedinačnoj razini od formiranja svijesti o zajedničkim i razlikovnim osobenostima i to, prije svega, na razini kulture.

Premda je identitet složena kategorija koja podrazumijeva ako ne sve, onda, zasigurno većinu sfera ljudskog življenja i djelovanja, osnovni proces identifikacije odvija se u sferi kulture, pri čemu različite kulturološke odrednice (jezik, tradicija, religija, vjerovanje u zajedničko porijeklo) predstavljaju ne samo materijal za te procese nego i bitne (razlikovne) karakteristike.

Narod i nacija predstavljaju dijelove procesa etničke identifikacije, čiji odnos jeste naročit problem u suvremenoj etnologiji i antropologiji.

Postoje brojni kriteriji po kojima se različito klasificiraju etničke zajednice. Jedan od prvih koji se oslanja na evolutivnu paradigmu daje podjelu etničkog modela na hordu, rod, bratstvo i pleme u tzv. predtradicijskom i tradicijskom društvu, te narod i naciju kao najviše evolutivne etape u okviru civilizacijskog tipa društva. Drugi kriterijalni osnov, koji se zasniva na strukturi i veličini etničkih grupa, također obuhvata u svojoj podjeli rod, bratstvo i pleme i, najzad, narod koji predstavlja najveću etničku skupinu.

Pojam narod najčešće se koristi u smislu zajednice ljudi iste kulture i svijesti o zajedništvu, a koji živi na zajedničkom teritoriju, ima ujednačenu ekonomiju i zajedničku historijsku sudbinu. Narod se oblikuje pod utjecajem ratova, seoba, pojave javne vlasti, formiranja klasa i staleža, razvoja mreže puteva (saobraćajnica) i proizvodnje, miješanjem rasturenih plemena i rodovskih zajednica, kao i drugih etničkih cjelina. Iz toga se izvlači zaključak da narod ne može biti etnički homogen.

S druge strane, često je problematičan pojam nacije, koji mnogi u naučnoj literaturi podvode pod mnogo širi i kompleksniji pojam etnos. Drugi, pak, smatraju da ova dva pojma treba posmatrati u dvije potpuno odvojene ravni društvenih pojmova, a treća skupina naučnika smatra da, iako se razlikuju, naciju i etnos treba posmatrati u „istom analitičkom dahu“.

Nacija se u političkoj misli 19. i 20. stoljeća često smatra etničkim jedinstvom kome su pridodata izričita ideološka svojstva. Nacije su historijske pojave povezane sveobuhvatnim društvenim i kulturnim promjenama u odnosima prema religiji, dinastičkom kraljevstvu, narodnom jeziku, ekonomiji i klasnoj raspodjeli. Nacionalistički pokreti koji se javljaju u 18. i početkom 19. stoljeća s ciljem stvaranja nacionalnih država i okupljaju ljude čiji se zajednički identitet obrazuje karakteristikama kao što su zajednički jezik, kultura, religija i političko naslijeđe.

Nakon Francuske revolucije 1789. godine, u samoj Deklaraciji o pravima čovjeka i građanina ističe se da se upravo u francuskoj naciji „nalaze načela svakog suvereniteta“ i da „niko ne može vršiti autoritet koji ne proističe iz nje“, čime se uspostavlja „mistična, neraskidiva veza između države, naroda i teritorija“.

S obzirom na vrstu zajednica od kojih su nastale, na ideologiju i retoriku stvaranja, nacije se mogu podijeliti na etnički tip (istočni, njemački ili romantičarski), koji se oformira oko nečega što biva protumačeno i označeno kao etničko jezgro, kao što je to bio slučaj s nastankom Njemačkog carstva za vrijeme Bizmarka, 1871. godine. U konkretnom slučaju Nijemci se oslanjaju na zajedničke pretke i drevnu tradiciju Svetog rimskog carstva njemačkih naroda i narodnosti, a pripadnost naciji je praktično neizbježna.

Prethodno navedeni primjer stvaranja francuske nacije mogao bi se podvesti pod drugi, građanski tip (zapadni, francuski ili državni), gdje se kroz radikalnu transformaciju od apsolutističke monarhije do republike nacija vezuje za individualnu emancipaciju. Nacionalna pripadnost zasniva se na slobodnom izboru, a stanovništvo se identificira sa teritorijem na kojem živi. Ipak, nijedna nacija se ne može u ovom smislu potpuno standardizirati i/ili podvesti pod jedno načelo jer u različitim aspektima svaka od njih okrenuta je jednom ili drugom tipu.

Nakon Francuske revolucije ističe se da se upravo u francuskoj naciji “nalaze načela svakog suvereniteta”

Narod kao historijsku, društvenu i političku zajednicu zasnovanu na teritorijalnom principu oblikuju određeni društveno-historijski faktori. Instrumentalizacijom ovog pojma i pridavanjem ideoloških svojstava stvara se nacija zarad određenih političkih ciljeva. Nacija nastaje ili djelovanjem nacionalne intelektualne elite ili, pak, kroz centralizaciju i birokratizaciju države, marginalizaciju svećenstva i plemstva i snažnije angažiranje srednjeg staleža. Kod, uvjetno rečeno, etničkog tipa nacije, presudan značaj imaju tzv. „probuđeni intelektualci“ koji se posvećuju proučavanju jezika, kulture i historije svoje nacije radi dokazivanja njene specifičnosti i historijskih uvjerenja, koji će kasnije poslužiti za patriotsku propagandu i osnivanje masovnih nacionalističkih pokreta i partija.

Nacija se konstituira opskrbljivanjem naroda kognitivnim mapama i historijskim moralnim načelima. U drugom, građanskom tipu, središnji pojam su suvereni građani, koji su pravno-politički jednaki u centraliziranoj državi i dijele zajedničku građansku kulturu i ideologiju.

Neobjašnjive razlike

Većina antropologa i etnologa danas smatra da narodi i nacije nisu kategorije iste vrste i da se razlike među njima ne mogu jednostavno objasniti. Neki naučnici smatraju da nema bitnih razlika, dok drugi vide naciju kao „nastavak“ naroda, tačnije, kao novu, kvantitativno i kvalitativno različitu zajednicu. Treća skupina autora smatra da se narodi i nacije jasno kvalitativno razlikuju prema ideologiji i načinu funkcioniranja.

Nacija može nastati iz jednog ili više naroda, kao što jedan narod može obrazovati više nacija. Isto tako, svaki narod ne mora nužno postati nacija!

Autor: Edin Urjan KUKAVICA – avaz.ba