Londonski The Economist u broju od 15. jula ove godine (str. 20) donio je tekst pod naslovom “Da Osmanska carevina nije pala: sultani proljeća”.
Glavna ideja teksta sažeta je u rečenici: “Zamislite kakav bi se nered mogao izbjeći da je Osmansko carstvo bilo spašeno, a ne potonulo. Krivite za to, između ostalih, Winstona Churchilla”. Ovaj tekst nije napisao neki muslimanski nostalgičar za osmanskom prošlošću, nego pristalica protivčinjenične ili virtuelne historije koja postavlja pitanje “šta ako”?
Alternativni scenario
Prema piscu ovog teksta, alternativni scenario za Prvi svjetski rat mogao je biti slijedeći. Britanija, Francuska i Rusija sklapaju sporazum sa Turskom. Taj sporazum postaje koristan za sve strane. Turska dobiva od Francuske otpis dugova. Rusija povlači svoje teritorijalne zahtjeve prema Turskoj. Churchill odobrava isporuku dva ratna boda Turskoj. Rusija povlači trupe sa Kavkaskog fronta na linije u Evropi. Turska priznaje Velikoj Britaniji kontrolu nad Suezom, Adenom i Perzijskim zaljevom. Turske trupe se koriste protiv Austro-Ugarske na Balkanu, itd.
Osnažena Osmanska carevina započinje radikalne reforme. Arapi, Ermeni, Grci i Kurdi se priznaju kao posebne nacije pod osmanskim suverenitetom. Osmanski sultan zadržava titulu halife, što postaje korisno za smirivanje radikalnih elemenata na Arabijskom poluostrvu. Carstvo je očuvano kao tolerantna država.
Stvarnost
Svi znamo da se ništa od spomenutog nije desilo. Osmanska carevina se priključila Njemačkoj i Austro-Ugarskoj protiv Velike Britanije, Francuske i Rusije. Churchill nije sklopio savez sa sultanom. Ratni brodovi koje je Turska naručila (i platila) od Velike Britanije nisu isporučeni. Rusija i Turska su vodile žestoke borbe na osmanskoj teritoriji. Britanci su na Galipolju izgubili 300.000 vojnika. Osmanska država je izgubila 3-5 miliona ljudi ili četvrtinu stanovništva.
Carevina se raspala, a na njenom teritoriju su formirane brojne države. Hilafet je ukinut i postao je privlačna meta za ekstremiste koji žele da ga ugrabe. Sve se to moglo izbjeći da je Churchill prihvatio Tursku umjesto da je potopi.
Protivčinjenična historija
Već gotovo stotinu godina pojavljuju se tekstovi slični ovom koji postavljaju pitanje: “Šta da se desilo drugačije?”. Da li takav pristup ima smisla? Ima li neke vrijednosti protivčinjenična ili virtuelna historija?
Pristalice ovog pristupa kažu da je to nauka. Oni kažu da “razmišljaju o onome što se nije desilo, ili što se moglo desiti da bi razumjeli ono što se desilo” (Jeremy Black i Donald M. Mac Raild). Njihovi oponenti smatraju da je riječ o gubljenju vremena i nekorisnim spekulacijama (Richard J. Evans).
Braneći protivčinjeničnu historiju, Martin Bunzel navodi da taj pristup nije obična imaginacija, već da mora biti zasnovana na određenim dokazima, te da i konvencionalni historičari ne mogu izbjeći imaginaciju.
U tom svjetlu i alternativni scenario o Osmanskoj carevini bi imao smisla. Taj scenario nam pokazuje koji su bili ključni elementi i momenti za ulazak Osmanlija u Prvi svjetski rat, ko im je pri tome pomogao, a ko odmogao, te šta su bile posljedice tog čina.
Svijet bez islama
Osim ovoga, brojni su primjeri primjene metoda protivčinjenične historije. Na primjer, Graham E. Fuller je napisao tekst, a kasnije i knjigu, pod naslovom “Svijet bez Islama” (Foreign Policy, januar-februar 2008). U tom radu postavio je tezu da odnosi između Istoka i Zapada ne bi bili harmonični čak ni da nije bilo Islama. Josef Joffe je napisao “Svijet bez Izraela” (Foreign Policy, 22. oktobar 2009.) u kome je zamišljao kakav bi bio Srednji istok bez Izraela, a kakva američka politika u ovom regionu. Postavljao je pitanja da li bi Palestinci imali nezavisnu državu, da li bi SAD bile voljene u tom svijetu, da li bi se izbjeglo ekonomsko siromaštvo i politička represija i sl.
Realisti ne žele da postavljaju pitanje “šta da se desilo drugačije?”. Pristalice protivčinjenične historije skreću pažnju na neke momente koji se olahko previđaju.
PIŠE: FIKRET KARČIĆ
Oslobođenje
