Veoma istaknuti bosansko-hercegovački pisac, istoričar i etnograf Hamdija Kreševljaković samo jednim manjim dijelom svojega stvaralaštva spada u naš rad, zato što se njegovo glavno stvaralaštvo pojavilo tek poslije Drugog svjetskog rata, kada su i objavljena njegova djela. Naročito je dugo, tako reći čitavog života, radio na privrednoj istoriji Sarajeva, pa i čitave Bosne. Od ostalih njegovih djela pomenimo Kapetanije u Bosni i Hercegovini (1954), Štamparije u Bosni i Hercegovini za turskog vremena 1529-1878 i Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1969, posthumno). Mnogo je pisao i po raznim časopisima: o pojedinim vrstama zanatstva, o rudarstvu, o putnoj mreži. Glavni izvori su mu bili najvišs iz turskih arhiva. Kreševljakovič je bio tako znamenita naučna pojava da je godine 1939. izabran za dopisnog člana Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti.
Rodio se u Sarajevu. 10. muharema 1306. (16. septembra 1888) godine. Tu je svršio mekteb i ruždiju, a zatim trgovačku i učiteljsku školu. Nakon Prvog svjetskog rata položio je stručni ispit za nastavnika trgovačkih škola. Najprije je bio učitelj osnovne škole, a zatim nastavnik trgovačke. Pošto je, zbog njegovog nacionalnog i političkog stava, u vrijeme šestojanuarske diktature, bio premješten u Surdulicu, kamo je odbio da ide, 1932. godine je penzionisan. No, čak i poslije penzionisanja predavao je u raznim muslimanskim školama.
Iako, dakle, formalno nije stekao visoku školsku naobrazbu, sam je učio mnogo i mnogo putovao po raznim zemljama. Najveći dio svoje skromne zarade trošio je na kupovinu knjiga, tako da je formirao izuzetno bogatu biblioteku.
Godine 1941. reaktiviran je za profesora učiteljske škole u Sarajevu, a poslije rata predavao je u Prvoj gimnaziji, Srednjoj ekonomskoj školi i na raznim kursevima. U to vrijeme, međutim, stalno se bavio naučnim radom i napisao mnoštvo djela iz političke, skonomske i kulturne istorije, naročito istorije Bosne i Hercegovine pod turskom vlašću, a tu opet ekonomske istorije većih gradova: Sarajeva, Mostara, Travnika, Banjaluke. Svi njegovi radovi između 1904. i 1959. godine broje 313 jedinica.
Umro je 4. safera 1378 (9. avgusta 1959).
U svom međuratnom djelu Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463-1878) u početku piše o prošlosti sarajevske čaršije. “Gazi Husrevbeg sagradi ovdje cijeli niz građevina, po kojima Sarajevo postade od kasabe šeher (veliki grad). Njegovo je doba druga građevina perioda i ujedno zlatni vijek u razvitku Sarajeva. On je podigao Begovu džamiju, bez koje se Sarajevo danas ne da ni zamisliti, do nje s istočne strane dva mauzoleja i mekteb, sa zapadne imaret i musafirhanu, a naspram ulazu u džamiju divnu medresu i hanikah (samostan). Kojih šezdeset koraka na zapad sagradio je ogroman bezistan i uza nj karavan-saraj, u narodu prozvan Tašlihan i nešto podalje banju, najljepšu u Bosni, pa šezdeset dućana, sve jedan do drugoga u čaršiji, i prihode od svega odredio je za izdržavanje svojih zadužbina, uz drugi golemi pokretni i nepokretni imetak što ga je u istu svrhu ostavio.” Dalje Kreševljaković piše o drugoj gradnji, pa i o požarima, poplavama, zaraznim bolestima, zemljotresima, pravnim odnošajima…
U drugom poglavlju piše o esnafima. Obrt se, kaže, javio tek poslije turske okupacije Vrhbosne, 1436. godine, i kroz oko sto godina Sarajevo je postalo jedno od najvažnijih trgovačkih mjesta na Balkanu. Redom navodi sve obrte koji se pominju po dokumentima. Obrtnici su imali svoje esnafe. Po pravilu je svaki zanat imao svoj esnaf, ali “bilo je esnafa u kojima su organizovani razni ali slični obrti”. Kao primjeri navodi građevinski esnaf, koji je obuhvatao stolare, klesare, dunđere i trgovce građevinskim materijalom. Sarajevo se, kaže, prosto pretvorilo u esnafsku republiku.
Pišući o upravi esnafa, ističe da je na njegovome čelu bio ćehaja uvijek musliman. Poslije njega najuglednija ličnost u esnafu bio je kalfabaša, kao neki inspektor rada, onda jigit ili jigibaša, organ odbora ili esnafske londže, čauš ili pomoćnik, ustabaša ili stručni organ, bajraktar ili zastavnik. Sačuvalo se pet esnafskih barjaka, i to kazaski, tabački, sarački, krojački i zlatarski.
U esnafskim statutima su tačno određeni poslovi esnafa, odnosa jednoga esnafa prema drugome i odnos esnafa prema vlasti. Tačno je određeno minimalno i maksimalno vrijeme koje je potrebno dok šegrt postane kalfa, odnosno i kalfa majstor. Precizirani su odnosi majstora prema kalfi i šegrtu, način biranja funkcionera i njihova nadležnost, a tu su i sve odredbe o kaznama, koje je, po pravilu, izricao ćehaja, a ponekad i cijela londža.
Posebno poglavlje rada Kreševljaković je posvetio poslovanju esnafa u čaršiji. Dućani su, kaže, otvarani rano i radili su cijeli dan. Posao se prekidao samo za vrijeme molitve, a neki su čak posao nosili kući i tamo radili i noću. O tome i sličnom Kreševljaković navodi dosta citata iz Bašeskije.
Treće poglavlje posvećeno je prošlosti pojedinih esnafa i obrta. Počinjući sa metalnom strukom, navodi da je rudno blago Bosne eksploatisano još u vrijeme Rimljana, a naročito su ga vadili u srednjem vijeku Sasi. Iz raznih rudnika dobivali su se zlato, srebro, bakar, olovo i gvožđe. Sarajevo je bilo veoma važno središte trgovine gvožđem. Kreševljaković je opisao i sve zanate ove struke redom, navodeći o njima razne istorijske podatke, i njihovu tehnologiju, poslovanje itd. Isto je tako postupio sa zanatima kožarske struke (tabaci, sarači, opančari, čizmadžije, ćurčije i drugi), zatim tekstilne struke (organdžije, platnari, mutabdžije-kostretari, terzije, abadžije i drugi) i, najzad, sa raznim drugim esnafima i obrtima, kao što su: dunđeri, nakaši (farbari), mlinari, kasapi i drugi.
Za ekonomsku misao, međutim, od ne manjeg je značaja Kreševljakovićev rad iz ovog perioda Menafi-sanduci u Bosni i Hercegovni (1866–1878). Tu on u početku ističe da su još u XVI vijeku vakufi seljacima davali novac na zajam. U tom pogledu je, kaže, od velikog značaja jedna Gazi Husrev-begova zakladnica, iz godine 1534, koja djelimično glasi: “Ostatak spomenute svote od 300.000 drama neka se izda na priplod (rebah) uz jak zalog i sigurna jemca, i to na taj način da prihod bude od svako deset drama u svakoj godini jedan dram. U tom valja postupati na pravi šerijatski način, kako se ne bi taj posao izvrnuo u lihvu ili glavnica razasula na gubitke. Neka se radi o trgovcima, zanatlijama i poljodjelcima od pripadnika vjera (bez razlike) koji su na glasu kao imućni ljudi u dobrom stanju [..]”. Kreševljaković potom ističe da je s vremenom seljak zapao u ruke lihvara, koji su se najčešće regrutovali iz redova malih trgovaca po kasabama.
Početkom jeseni 1866. godins bosanska uprava je izdala odredbu o menafi-sanducima (u prevodu: korisne zaklade) od 29 paragrafa i publikovala je u službenom listu Bosna. To je bilo za Topal Osman-paše, a 25. jula iduće godine (1867) veliki je vezir tu naredbu proglasio za cijelu carevinu.
Kao prihodi menafi-sanduka bili su predviđeni prihodi od prodaje proizvoda koje su im davali seljaci. Zajmovi se daju na najmanji rok od tri mjeseca i najduži od godinu dana, uz 1% interesa mjesečno (paragraf 10). Pred okupaciju bilo je 38 menafi-sanduka u 46 kotara. Prvi su osnovani u Zvorničkom sandžaku, 1867. godine. Svaki menafi-sanduk imao svoju upravu. Poslovali su sa ljudima bez obzira na vjeru.
Kreševljaković donosi prevod čitave naredbe o menafi-sanducima i na kraju navodi glavnice svih 38 menafi-sanduka u svakoj od sedamdesetih godina, zaključno sa 1878. godinom.
I u Kreševljakovićevom radu Sarejevo u doba okupacije Bosne 1878. takođe ima izvjesnih podataka značajnih za ekonomsku misao. Tamo se, između ostaloga, govori i o rekviziciji zgrada u Sarajevu od strane austrougarske vojske. Nijesu, kaže, bile dovoljne erarne zgrade, već su zaposjednute i 24 džamije, neki mektebi i četiri medrese, i zadržane su u upotrebi po jednu i više godina. Rekvirirane su i privatne kuće i štale, a vlasnicima je plaćano po osobi dva novčića dnevno, a po konju novčića. Navodi i spiskove džamija koje je zapremala vojska, ali ni to nije bilo dovoljno, pa su po sarajevskom polju podizane mnoge barake.
Osim svog velikog značaja kao istoričara, Kreševljaković je već tokom međuratnog perioda mnogo zadužio i ekonomsku misao Bosne i Hercegovine. Obogatio je naša znanja iz privredne istorije, posebno prije zanatstva i prvobitnog oblika zadrugarstva. Učinio je to zahvaljujući svojim ogromnim radnim naporima, iako je bio slaboga zdravlja, i svom poznavanju turskog jezika, tako da je mogao istraživati i po najstarijim turskim spomenicima. Zato je njegovo djelo, naročito ako bi se uzelo u cjelini, za ekonomsku misao Bosne i Hercegovine dragocjeno i nezaobilazno.
Odlomak iz knjige: Ognjen Blagojević, Ekonomska misao u Bosni i Hercegovini (Do Drugog svjetskog rata), Beograd, SANU, 1993, str. 157-161.
Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)
