Džamije na Balkanu
Autor: Srđan Barišić
Džamije su Allaha radi, i ne molite se, pored Allaha, nikome!
(Kur’an, 72:18)
Allahove džamije održavaju oni koji u Allaha i u onaj svijet vjeruju i koji molitvu obavljaju i zekat daju i koji se nikoga osim Allaha ne boje; oni su, nadati se je, na pravom putu.
(Kur’an, 9:18)
Jedan od najznačajnijih oblika islamske umetnosti je arhitektura. Među najpoznatijim i najbolje očuvanim građevinama su one koje su podignute u religijske svrhe, poput džamija i medresa, jer su vekovima korišćene i održavane.
Arhitektura ima snažnu ulogu u prenošenju religijskih poruka. Crkveni tornjevi, zvonici i minareti imaju veoma značajnu komunikacijsku funkciju. Pored vizuelne religijske poruke koju odašilju svojim dominatnim arhitektonskim gabaritima, crkvena zvona i ezan sa minaretakoordinišu vreme i integrišu zajednicu u prostoru. Sakralni objekti su sastavni delovi siluete grada, reperne tačke u prostoru za sve građane, a za vernike predstavljaju centralna mesta. Iako islamska arhitektonska baština obuhvata džamije, tekije (zgrade za derviše iz sufijskih bratstava), medrese (teološke škole), mektebe (osnovne verske škole gde se izučava Kur’an), islamske biblioteke, hamame (kupatila), turbeta (mauzoleje) i tradicionalne pijace, težište ćemo staviti na džamiju, jer ona zauzima veoma važno mesto u islamu i predstavlja glavni bedem u očuvanju i afirmaciji islamskog identiteta. Džamije su Alahove kuće na zemlji i njima islam posvećuje posebnu pažnju, jer su one mesta gde se veliča njegovo ime i gde mu se klanja.
Džamija je turska reč koja označava hram. Naziv džamija po pravilu se upotrebljava za određeni tip hrama s minaretom koji preovlađuje u Turskoj i zemljama koje su nekada bile pod turskom vlašću, dok je za arapsko područje uobičajen naziv mesdžid, mesto za molitvu. Pored svoje glavne funkcije mesta za molitvu, na prostoru oko džamije i u njenom dvorištu nalazile su se pomoćne prostorije koje su služile za izvođenje verske nastave, okupljanje zajednice, zaklon za putnike i podelu hrane siromašnima. Ta praksa je zadržana i danas. Prvu džamiju je, prema tradiciji, osnovao sam Muhamed kod Medine 622. godine, međutim, to su pre mogle biti neke privatne prostorije, iako se za Muhameda veli da se povremeno molio pored Kabe.
Osnovni elementi enterijera džamije su mihrab i minbar. Svaka džamija je okrenuta prema Meki mihrabom, molitvenom nišom, koja se nalazi na sredini jednog od zidova, koji se naziva zidom kible. Mihrab arhitektonski ističe zid kible i služi kao vrlo dekorativna središna tačka unutrašnjosti džamije, a ispred tog zida stoji imam kada predvodi zajedničku molitvu. Kibla je smer u kome se okreće, odnosno tačka ka kojoj se okreće svaki musliman, gde god da se nalazi, kada moli svojih pet molitvi. Tokom prve dve godine postojanja muslimanske zajednice u Medini, kibla je bio Jerusalim, a Mekanska kaba predstavlja kiblu od otprilike 624. godine n.e. Promenu koja je značila okretanje ka Meki zapoveda Kur’an (2:142-145), ukazujući na afirmisanje arapske komponente i osamostaljenje u odnosu na judaizam. Minbar je propovedaonica sa koje se drži podnevna propoved petkom. Može izgledati kao izdignuti podijum, a u nekim džamijama niz stepenica vodi do male ograđene bine. U džamiji nema nameštaja, muzičkih instrumenata, figurativnog predstavljanja likova i slika. Zidovi su najčešće ukrašeni tekstovima iz Kur’ana ili imenima Alaha, Proroka i članova njegove porodice. Ovi natpisi su jedinstven primer dominantne umetničke forme islamske kulture: kaligrafije.
Karakteristični elementi eksterijera džamije su sahn, dvorište, otvoreni prostor za molitvu, zula, pokriveni deo za molitvu, fauvara, fontana ili česma sa tekućom vodom, kupolasta krovna konstrukcija i minaret, vitka odvojena kula. Minaret (munara) je deo džamije sa kojeg mujezin uči ezan (poziv na molitvu) pet puta dnevno. Iako predstavlja simbol islamske sakralne arhitekture, minaret nije ni obavezan, ni svuda prisutan. Kao element arhitekture, minaret ne postoji u Muhamedovo doba niti je sastavni deo najranijih džamija. Tokom prvih godina islama, ezan se upućivao sa krova najviše zgrade ili mesdžida. Minareta nije bilo za vreme vladavine Omajada i tek se pod Abasidima ideja o visokoj kuli, koja se nalazi u sredini zida (ili van njega) naspram mihraba, raširila na sve islamske zemlje, moguće i kao oznaka vlasti halifa. Krajem XII veka, minaret u obliku vitke odvojene kule već je bio postao opšti simbol islama, i često je dodavan i ranije izgrađenim džamijama.
Minaret je nastao iz ritualnih i simboličkih potreba, a za njegovo definisanje korišćen je preislamski arhitektonski rečnik. Na ogromnom prostranstvu koje obuhvata muslimanski svet nastalo je nekoliko tipova minareta, zasnovanih na čitavom nizu arhitektonskih prototipova i građenih od lokalnih dostupnih materijala. Minaret u obliku pravougaone kule dominira ranim islamskim svetom Sirije, Severne Afrike i Španije, kao posledica pretvaranja hrišćanskih crkava u džamije, adaptiranjem, pored ostalog, pravougaonog zvonika u minaret, kao što je to slučaj u Damasku. Minaret u obliku spirale nastaje u vreme vladavine Abasida u Iraku (Samara) i u Kairu, kao deo karakterističnog severnoafričkog minareta u više nivoa. Cilindrični minaret sa balkonom (šerefet) omiljen je persijski oblik; to su obično parovi minareta koji stoje uz ulaz ili pojedinačno iznad ulaza u džamiju, kao u Isfahanu. Seldžuci prenose ovakav minaret u Anadoliju, gde ga Osmanlije čine izduženijim i vitkijim, dodavši mu kupasti vrh. Postoji i stepenasti minaret, koji ima kućicu na vrhu džamije, kojoj se prilazi spoljnim stepeništem. Uz svoju ritualnu funkciju, minaret je, u različitim okolnostima, postajao simbol društvene i carske moći.
Minaret je vidljiv iz daleka i predstavlja najavu prisustva islama i pobožnosti pokrovitelja. Pored ove značajne – vizuelne, minaret ima i druge komunikacijske funkcije. Sa minareta se upućuje ezan (ar. doslovno “oglašavanje”) islamski poziv na molitvu koji mujezin ili telalupućuje pre svake od pet dnevnih molitvi. Muhamed je ovaj obred ustanovio u ranom medinskom periodu kao jedinstven način pozivanja muslimana na molitvu, da bi se razlikovali od hrišćana, koji su koristili zvono ili klepetala, ili od Jevreja, koji su duvali u rog. Prvi mujezin je, prema tradiciji, bio Bilal ibn Rabah (Ruthven 1997:36). Ezan se upućivao snažnim glasom s vrha džamije ili minareta, ili, pak iz same džamije posredstvom razglasa. Pozivati može svaki odrastao, ritualno čist muškarac muslimanske veroispovesti. Postoje takođe i profesionalci, koji su prema tradiciji, često slepi, delimično stoga što onaj što stoji na tako visokom mestu ne bi smeo da gleda u tuđe privatne odaje. Pozivar je licem okrenut ka kibli, s rukama uzdignutim do visine ušiju. Danas se često upotrebljavaju zvučnici. Tokom ezana, vernici ponavljaju rečenicu po rečenicu za mujezinom, samo se četvrta i peta rečenica zamenjuju rečima: «Nije ni moći ni snage, sem u Boga što je».
Ezan glasi: Allâhu ekber, Allâhu ekber (2 puta); Ešhedu enne lâ ilâhe illallâh (2 puta); Ešhedu enne Muhammadan resûlullâh (2 puta); Hajjâ al-salât (2 puta); Hajjâ alâ al-felâh (2 puta); Allâhu ekber (2 puta); Lâ ilâhe illallâh (1 put)[1]. Ezan znači objavljivanje, a ikametuspostavljanje namaza. Pošto se ezanom najavi da je nastupio određeni namaski vakat (namasko vreme) i klanjanje, ikamet se obavlja neposredno pred početak namaske obaveze, tj. kada se namaz uspostavlja[2].
Namaz (ar. salât) je persijski i turski naziv za obaveznu molitvu. Namaz je muslimanska obaveza koja se vrši svaki dan klanjanjem i učenjem na propisani način, i predstavlja jedan od pet stubova islama. Svaki musliman, svaki dan treba klanjati pet namaza i to: sabah, podne, ikindiju, akšam i jaciju (te vitr namaz, namaz posle jacije a pre sabaha). Svaki namaz ima svoje vreme, a pre svakog namaza neophodno je obavljanje abdesta (vudu ar.) obaveznog obrednog pranja čistom vodom u svrhu klanjanja namaza. Kao veoma značajan element veroispovedne prakse svakog muslimana, namaz ima poseban značaj ako se obavlja u džamiji, o čemu svedoče hadisi Sahih Muslim-a i Sahih al-Bukhari-a. Prema predanjima zajednički namaz je vredniji od pojedinačnog za dvadeset i sedam stepeni, a u nekim predanjima za dvadeset i pet stepeni: “Čovjekov namaz obavljen u džematu vredniji je od njegovog namaza obavljenog u kući ili radnji za dvadeset i nekoliko deredža (stepenova). Kada neko od vas lijepo i pažljivo uzme abdest, pa samo zbog namaza u džematu i ni radi čega drugog krene u džamiju, Allah za svaki njegov korak sve dok ne uđe u džamiju, za jedan stupanj uzdigne njegov položaj i oprosti po jedan manji grijeh, tako da kada uđe u džamiju tretira se da je u namazu sve dok radi namaza u njoj boravi. Uz to, sve dok ste na mjestu na kome ste klanjali, meleki vas ne prestaju blagosiljati i moliti Allaha riječima: ‘Allahu, oprosti mu grijehe! Allahu smiluj mu se!'”[3] Zajednička molitva u džamiji, koja se ističe u najvažnijim predanjima o islamskoj veri i veroispovednoj praksi, naročito se praktikuje petkom za vreme džuma namaza. Petak je dan koji se u islamu izdvaja po svojim posebnim verskim obredima. Svakog petka u podne, muslimani učestvuju u posebnom (svečanom) bogosluženju, a ono što ovu podnevnu molitvu čini posebnom jeste propoved koju drži imam ili neko ko ima veliko znanje o Kur’anu. Propoved se naziva hutba (kutba) i sastoji se iz dva dela: propovednik (vaiz) na početku izrecituje deo (određene ajete) Kur’ana, a zatim prelazi na samu propoved čija je tema najčešće inspirisana citiranim odeljkom. Iako će se propovednik najčešće baviti verskim temama, ova propoved petkom može biti posvećena i nečemu drugom. Džuma namaz se ne održava u svim molitvenim hramovima, već se koriste veće džamije (sa centralnom lokacijom) kako bi što više vernika imalo prilike da čuje propoved.
Pored svoje osnovne namene, mesta za molitvu, džamija služi i kao centar društvenih aktivnosti, u kome se članovi zajednice okupljaju prilikom niza dešavanja koja doprinose učvršćivanju veza i odnose se na zajedničke proslave. Ona predstavlja centar islamske spoznaje i obrazovanja, gde mlade generacije stiču znanja o islamu i gde ljudi mogu da razmišljaju o značenju islama. To je mesto gde se razmenjuju iskustva, potvrđuju pravila ponašanja i vrednosti, mesto gde ljudi jačaju svoj osećaj identiteta u krugu prijatelja i porodice i, što je najznačajnije, u društvu ostalih vernika. Kao takva, džamija je centar potvrđivanja i širenja zajedničkih društvenih i civilizacijskih vrednosti, u kome se oblikuje i označava zajednica, gde se zajednički interesi i vizije razmenjuju i ponovo potvrđuju. Organizacija džamije postala je vrhunski simbol prisustva islama, njegovog trajanja i budućnosti. Tokom islamske istorije nekoliko džamija je postalo važno kao obrazovni centri. Možda je najčuveniji univerzitet al Azhar u istorijskom centru Kaira. Većim delom svog postojanja, al Azhar je bio isključivo verski centar gde su se proučavali Kuran i hadisi i uključivali u ostale oblasti islamskog obrazovanja.
Literatura:
Buharijina zbirka hadisa (1994): (prevod: Hasan Škapur) Tuzla: Islamska zajednica u Republici Bosni i Hercegovini – Behrambegova medresa
Espozito, Džon (prir.) (2002): Oksfordska istorija islama, Beograd: Clio
Gordon, Metju (2001): Islam: svetske religije, Beograd: Čigoja štampa
Kur’an s prevodom, prev. Besim Korkut, Medina, 1214. h.
Radojković, Miroljub i Stojković, Branimir (2004): Informaciono komunikacioni sistemi, Beograd: Clio
Ruthven, Malise (1997): Islam, New York: Oxford University Press
Vukomanović, Milan (2004): Religija, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Peščanik.net, 2008.
[1] Značenje ezana: Bog je najveći (4 puta), svedočim da nema boga osim Boga (2 puta), svedočim da je Muhamed Božji poslanik (2 puta), dođi na molitvu (2 puta), priđi spasenju (2 puta), Bog je najveći (2 put), nema boga osim Boga (1 put).
[2] Kod sabahskog ezana iza “hajjâ alâ al-felâh” sledi “essalatu hajrun minen-nevm” (2 puta), što znači: “bolji je namaz od spavanja”. Ikamet sadrži iste reči kao ezan, samo iza reči “hajjâ alâ al-felâh” doda se “kad kametis-salatu” (2 puta) tj. “namaz upravo nastupi”.
