Uvriježeno je mišljenje da su slobodno tržište, individualna sloboda i ograničena vlast novi koncepti s korijenima u kršćanskom društvu. Međutim, u stvari, ti ideali i institucije imaju mnogo starije istočnjačko porijeklo. Ideološko uporište individualne slobode i slobodnog tržišta može se naći u filozofiji islamskog Zlatnog doba, kao i u drevnoj perzijskoj religiji zoroastrizmu.
Bliski istok ima veoma dugu historiju poduzetništva. Prvi poduzetnici, poduzeća, rane banke i finansijski špekulanti već su se pojavili prije 4000 godina u drevnoj Babiloniji i Asiriji – u zemljama koje su danas poznate kao Irak i Sirija. Tokom vremena, veliki broj glinenih ploča iz tih civilizacija pronađen je i dešifrovan. Mnoge od ovih glinenih ploča su priznanice ekonomskih transakcija i daju jasnu sliku: civilizacije na Bliskom istoku prosperirale su i poticale ljudski napredak jer su uglavnom bile vođene tržištem. Preživjeli izvještaji nam govore čak i kako su se tržišne cijene u drevnom Babilonu mijenjale iz mjeseca u mjesec, pa čak i iz sedmice u sedmicu.
Kao što su holandski historičari Robartus Johannes van der Spek i Kees Mandemakers napisali u članku Sense and nonsense in the statistical approach of Babylonian prices (Smisao i besmisao u statističkom pristupu babilonskim cijenama, pogledati: Bibliotheca orientalis 2003, 60; 5-6: 521-537), “Uloga koju su ovi tržišni mehanizmi odigrali u babilonskoj ekonomiji čini se neupitnom.” Ova tržišna tradicija procvjetala je tokom Perzijskog carstva koje je osnovao Kir Veliki – carstvo koje je obuhvatalo gotovo polovinu svjetske populacije u to vrijeme i koje je bilo jedinstveno, jer je izgrađeno na vjerskoj i kulturnoj toleranciji.
Adam Smith se često smatra ocem ekonomije i prvim intelektualnim pobornikom ideala slobodnog tržišta. Ovo uvjerenje proizilazi iz pretpostavke da je Smith prvi objasnio kako se tržišta razvijaju kroz podjelu rada i specijalizaciju. To, međutim, nije tačno. Prvi opis dao je grčki historičar Ksenofon, koji je opisao rad tržnice u drevnoj Perziji punih 2000 godina prije Adama Smitha. Pored toga, u Ksenofonovom prepričavanju perzijske priče, prvi poznati pobornik dobrovoljne tržišne razmjene u svijetu, jeste, Kir Veliki, vjerovatno najvažnija politička ličnost svog vremena. Pouka priče je da mudri vladar ne treba da reguliše tržište na osnovu onoga što je vladar smatrao efikasnom razmjenom. Umjesto toga, on bi se trebao baviti samo time da li je transakcija obavljena u skladu s imovinskim pravima i dobrovoljnom razmjenom. To je suština slobodnog poduzetništva.
Čak i drevna persijska religija zoroastrizam ima interesantnu vezu sa tržištima. Jezgro ove religije je učenje proroka Zoroastra, koji je osnovao ranu monoteističku religiju koja je snažno utjecala na kršćanstvo, islam i judaizam. Zoroastrizam se, međutim, razlikuje od kršćanstva i judaizma po tome što ova filozofska tradicija odobrava prikupljanje materijalnog bogatstva i samodostatnosti.
Još jedna zanimljiva karakteristika zoroastrizma je to da se u velikoj mjeri protivi ropstvu. Postoje izvještaji o tome da su robovi uzimani nakon ratova u drevnoj Perziji, ali društvo i ekonomski model nisu bili zasnovani na ropstvu – kao što je to bio slučaj u drevnom Egiptu, drevnoj Grčkoj i drevnom Rimu. Kao što je opisano u Bibliji, Kir je oslobodio Jevreje iz babilonskog ropstva i dozvolio im da se vrate i ponovo izgrade Jerusalem. Izgleda da je postojanje ropstva ometalo razvoj tržišno orijentisanih ekonomskih institucija u Egiptu, Grčkoj i Rimu.
Ova tržišna tradicija Bliskog istoka bila je potisnuta nakon što je makedonski kralj Aleksandar Veliki osvojio Perzijsko carstvo. Pod helenskom kontrolom, ekonomija na Bliskom istoku okrenula se od tržišta. Kada su lokalni lideri ponovo uspostavili kontrolu na Bliskom istoku, došlo je do postepenog povratka na tržišta. Reforma imovinskih prava u Perziji pred sama islamska osvajanja donijela je renesansu na tržištu, koja je nastavljena i nakon prelaska na islam.
Islamsko Zlatno doba trajalo je od 8. do 13. stoljeća. To je period koji karakterišu napredne tržišne prakse i protoindustrijalizacija. Tokom ovog perioda razvile su se mnoge vrste biznisa. Među njima su bili agrobiznis, astronomski instrumenti, keramika, hemikalije, tehnologije destilacije za ranu naftnu industriju, satovi, mehaničke mašine na hidro i vjetropogon, ćilimi, mozaici, staklo, celuloza i papir, parfimerija, nafta, lijekovi, izrada konoplje, svila, šećer, tekstil i oružje. Rani tvornički kompleksi (tiraz) izgrađeni su za ove industrije. Znanje o ovim industrijama preneseno je u Evropu, potičući ranu evropsku industrijalizaciju. Na primjer, egipatske zanatlije u Grčkoj su osnovale prve fabrike stakla u Evropi u 11. stoljeću.
Dugo vremena, Bagdad je bio jedan od najbogatijih gradova na svijetu, kao što se vidi iz priča iz Hiljadu i jedne noći. U ovim pričama, heroji su često trgovački kapitalisti, koji – kroz svoju potragu za bogatstvom – koriste sebi kao i ostatku društva. Istočnjačka tradicija prikazivanja preduzetnika kao heroja naglo se razlikuje od moderne zapadnjačke tradicije, u kojoj je pobornik ekonomskog poduhvata često negativac, dok je junak okarakterisan kao ignorant materijalnog bogatstva. Danas su zapadnjačke institucije oblikovane u skladu s principima tržišne ekonomije, ali savremena zapadnjačka kultura i dalje zadržava neprijateljski stav spram poduzeća, trgovine i akumulacije bogatstva. Nasuprot tome, ovi koncepti se i dalje proslavljaju u bliskoistočnim kulturama.
Hamid S. Hosseini piše o islamskoj ekonomskoj tradiciji u knjizi A Companion to History of Economic Thought (Priručnik za historiju ekonomske misli), objašnjava da su srednjevjekovni muslimanski autori imali mnogo pohvalniji stav glede ekonomske aktivnosti i akumulacije bogatstva za razliku od svojih savremenika, kršćanskih mislilaca. Hosseini navodi nekoliko utjecajnih muslimanskih mislioca iz Perzije, koji su pohvalili akumulaciju bogatstva i lični interes. On napominje: “Za razliku od njihovih evropskih kolega, srednjovekovni muslimanski autori hvalili su ekonomsku aktivnost i akumulaciju bogatstva, individualno poduzetništvo, prezirući siromaštvo.”
Khajeh Nasir Tusi, utjecajni perzijski islamski intelektualac tokom 13. stoljeća, kao i drugi islamski mislioci tog vremena, iskazivao je intelektualnu podršku individualne akumulacije bogatstva na tržištu. Ideali racionalnog sopstvenog interesa, koje su mnogo stoljeća kasnije popularizovali zapadnjački intelektualci, kao što su Adam Smith i Ayn Rand, prvi put su izraženi tokom islamskog Zlatnog doba. Dakle, dok su korijeni individualne slobode i tržišne filozofije relativno mladi u kršćanskoj tradiciji – oni su stari milenijima u bliskoistočnoj religijskoj tradiciji. To je važno imati na umu, jer nas uči da su ideali individualne slobode i slobodnih tržišta mnogo stariji i mnogo univerzalniji nego što se obično spominje.
Piše: Nima Sanandaji (Values4Europe)
S engleskog preveo: Resul Mehmedović
Dialogos.ba
