BiH dotakla kritičnu tačku. Stepen zagađenja vazduha četiri puta veći od graničnih vrijednosti

Slobodanka Pavlović kaže da u Banjaluci ne postoje zvanična mjerenja, pa nije moguće dati ocjenu kvaliteta vazduha u ovom gradu. Niko ne zna udišu li građani vazduh koji je štetan po zdravlje.

„Pogledamo li kakvi su rezultati mjerenja bili 2016. godine za Banjaluku, prema godišnjem izvještaju Republičkog hidrometeorološkog zavoda, koji mjernu stanicu imaju na području Lazareva, granična vrijednost srednje dnevne koncentracije lebdećih čestica PM10, u tom naselju je bila prekoračena 98 puta, što je zabrinjavajući podatak. Kada uzmemo u obzir podatak da broj registovanih vozila procentualno iz godine u godinu raste, te da je za 2016. u Banjaluci registrovano oko 68000 vozila, ne moramo uzimati nijedan drugi segment zagađenja da zaključimo da situacija ne može biti bolja, već samo gora“, rekla je za BUKU Slobodanka Pavlović.

Foto: Privatna arhiva

Prema njenim saznanjima, u Republici Srpskoj rade 4 mjerne stranice i to u gradovima Brod, Gacko, Ugljevik i Prijedor.

„Pored termoelektrana u Ugljeviku i Gacku, koje su najveći zagađivači sumpor-dioksidom, problem su i veći gradovi i mjesta zbog opšte neuređenosti. Kada želite da saznate kakvo je trenutno stanje vezano za kvalitet vazduha u pomenutim gradovima, rijetko bi se ko snašao da dođe do odgovarajućih podataka i da ih protumači. Recimo, za Banjaluku su se podaci o kvalitetu vazduha postavljali početkom tekućeg mjeseca za prethodni mjesec i to na sajtu Administrativne službe grada, u rubrici Život u Banjaluci, podrubrika Životna sredina, pa onda sa desne strane imate izlistane tabele po mjesecima. Iz te tabele, kad konačno dođete do nje, običnim građanima nije jasno vidljivo kakav je kvalitet vazuha na dnevnoj osnovi, već dobijamo mjesečni prosjek za prethodni mjesec. Kakve koristi mi imamo od tih podataka kao građani koji su potencijalno izloženi uticaju zagađenog vazduha?“, pita se Slobodanka.

Podsjetimo da se NVO Eko Akcija iz Sarajeva već dugo i aktivno bavi ovom problematikom,a uspjeli su napraviti jednostavnu aplikaciju Kvalitet zraka u BiH. U okviru aplikacije uvezali su sve gradove koji imaju automatsko mjerenje kvaliteta vazduha, odnosno one čiji su podaci dostupni. Trenutno imamo pregled za 13 mjernih stanica u BiH, a informacije se ažuriraju svakog sata.

Slobodanka kaže da je generalno posmatrano BiH dotakla kritičnu tačku, jer je stepen zagađenja četiri puta veći od graničnih vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije.

UNUTRAŠNJE ZAGAĐENJE

Slobodanka Pavlović kaže da često zaboravljamo na unutrašnje zagađenje, a odnosi se na opasno zagađenje vazduha u prostorijama u kojima boravimo.

„Vazduh u zatvorenim prostorima u kojima borave ljudi češće je zagađen nego vazduh na otvorenom, čak i u slučaju velikih industrijskih gradova. Činjenica je i da ljudi provode više vremena u zatvorenim prostorima. Čist vazduh je posebno važan za djecu, zato što ona udišu veću količinu vazduha u poređenju sa svojom tjelesnom težinom nego odrasli, pa su tako izloženija riziku akumulacije većih koncentracija zagađujućih materija u organizmu. Jedan od velikih i najčešćih zagađivača unutrašnjeg prostora, pored isparenja koje prouzrokuju sredstva za čišćenje, je duvanski dim“, ističe Pavlović S.

Ona dodaje da je većina pušača svjesna štetnosti koje konzumiranje cigareta prouzrokuje, ali oni su preuzeli i rizik koji ta aktivnost donosi.

„Međutim, osobe koje borave u zatvorenom prostoru zajedno sa osobama koje puše duvan indirektno udišu i dim. Postoje razna istraživanja da se danas u cigarete, pored 4000 štetnih materija i nijedne korisne, ubacuje i dodatnih 600 hemijskih komponenti“, pojašnjava naša sagovornica.

Ona kaže da se bojimo i strahujemo od dima koji ide iz dimnjaka i smoga koji vidimo, a ne bojimo se biti u unutrašnjim zadimljenim prostorijama, kafićima, restoranima, stanovima.

„Odrasli svjesno, svakodnevno, preuzimaju na sebe tu odgovornost, da li ću ostati ili otići iz tih prostorija, ali problem je što djeca nemaju izbora. Kada roditelji ili gosti puše u stanu, svjesno ili nesvjesno, zagađeni vazduh svi prisutni udišu“, ističe Slobodanka.

OPASAN VAZDUH

Aerozagađenje podrazumijeva prisustvo u vazduhu jedne ili više nepoželjnih supstanci u čvrstom, tečnom ili gasovotom stanju, određenih osobina, u određenoj količini i u određenom vremenskom periodu, koje predstavljaju opasnost za čovjeka, biljni i životinjski svijet ili na bilo koji način onemogućava kvalitetan život u čovjekovoj okolini. Osnova za mjerenje zagađenja su granične vrijednosti, te ukoliko su prekoračene, smatra se da je vazduh opasan po zdravlje ljudi.

Osnovne zagađujuće materije ili polutanti koji se najčešće i  mjere su: sumpordioksid,  ugljenmonoksid, azotni oksidi, suspendovane čestice PM10 I PM2,5  i prizemni ozon, a izvori ovih čestica su sagorijevanje uglja, nafte, benzina, dizela, drveta; transformacija SOx, NOx, organskih gasova; industrijski procesi sa visokom temperaturom (topionice, željezare); kao i šumski požari.

Slobodanka kaže da se ove čestice sastoje od mikroskopskih tijela, koje su toliko male da mogu prodrijeti u pluća i izazvati ozbiljne zdravstvene probleme.

„Naročito su opasne čestice koje mogu da prodiru duboko u pluća, jer se sastoje od otrovnih tvari kao što su teški metali i organski spojevi koji uzrokuju rak.  To su čestice koje mogu proći od naših pluća i u naš krvotok. Tako će se raširiti po našem tijelu i to ih čini ‘nevidljivim ubicama’. Što smo više i duže izloženi česticama, to je gori efekat po zdravlje. Zdravstveni problemi kao rezultat izloženosti kontaminiranim česticama su kašalj i teško disanje, nepravilan rad srca, pogoršanje stanja astme, plućni problemi – smanjenje plućne funkcije, iritacija disajnih puteva i respiratorne hronične bolesti, te prerane smrti kod ljudi sa bolestima srca i pluća“, ističe naša sagovornica.

Ona kaže da su prilikom izloženosti štetnim česticama najviše pogođene osobe sa srčanim i plućnim bolestima, kao i djeca i starije osobe.
Stepen zagađenja ponekad možete „lako“ uočiti kroz prisustvo smoga, naslaga prašine na balkonima, autima, prozorima i drugim i svijetlim i tamnim površinama.

„Čist vazduh je smješa gasova bez mirisa i ukusa. Čim možemo ‘osjetiti vazduh’ ili ako nam veš koji se suši na balkonu miriše na sušaru, to nam je indikator da je zagađenje prisutno. Samo prisusustvo dima iz dimnjaka, zapaljenih guma, kontejnera, izduvnih gasova kod automobila već ukazuje da je zagađenje automatski prisutno. Međutim, ako se desi da ovi znaci nisu vidljivi, to ne znači da vazduh nije zagađen, jer su drugi pojedini parametri i polutanti bez boje, ukusa i mirisa i samo se mogu detektovati izuzetno osjetljivim instrumentima. Zbog toga je jako bitno da se vrši redovan i kontinuiran monitoring vazduha i da postoji sistem za obavještavanje javnosti o aktuelnim indeksima kvaliteta vazduha“, pojašnjava profesorica Pavlović.

Kada su ljudi okruženi lošim i opasnim vazduhom, potrebno je što kraći boravak napolju, a to se naročito odnosi na osjetljive grupe, trudnice, djecu i starije. Kada je zagađenje povećano, jedini način da ljudi sebi pomognu jeste da nose maske.

„To nisu obične, takozvane hirurške maske, već respiratorne maske sa jednom od tri ‘N’ kategorije certifikata: N95, N99 ili N100. N95 respiratori se koriste za filtriranje nečistoća kao što su prašina, dim, smog, kao i mikrobiološki posrednici uključujući polen, bakterije tuberkuloze i virusa gripa. Oni su certificirani za filtriranje do 95 posto svih čestica većih od 0,3 mikrona. N99 respiratorne maske filtriraju do 99 %. Ako je maska certificirana ocijenom N95, ona filtrira više od 95% čestica (PM) većih od 0,3 mikrona – to je mnogo manje čak i od PM2.5 mikrona. Iako kod nas vladaju određene predrasude i nerijetko bi ljudi bili ismijani kada bi ih koristili, tvrdim da je nošenje maske u kritičnim danima dobra stvar, jer je većina loših stvari u zraku, opasnih po zdravlje – uzrokovano česticama 2,5 mikrona. Imajte na umu da je i najbolja maska na svijetu potpuno beskorisna ako sama maska ne odgovara vašem licu“, kaže Pavlović Slobodanka.

Foto: Ilustracija

ŠTA MOŽEMO URADITI?

Savremena naselja, prvenstveno veći gradovi, danas predstavljaju specifičan izvor zagađujućih materija, jer je na relativno maloj površini smješten veliki broj pojedinačnih izvora zagađenja. Zaštita i poboljšanje kvaliteta vazduha zasniva se na principima:

1. Ograničavanje emisije iz izvora zagađenja,
2. Planiranje kvaliteta vazduha u saglasnosti sa namjenom prostora,
3. Regulisanje kvaliteta procesa u postrojenjima od kojih zavisi emisija u vazduh i
4. Regulisanje kvaliteta korištenih goriva.

Sastavni dio osiguranja kvalieta vazduha je i komunikacija sa javnošću – davanje informacija građanima i svim zainteresovanim stranama o emisijama i kvalitetu vazduha, te uticaj tih strana na donišenje planova i aktivnosti po ovom pitanju. Ovdje govorimo da se dugoročno može očekivati promjena, ako se krene sa preventivnim mjerama.

Slodanka Pavlović navodi nekoliko preporuka za održive promjene koje bi dovele do poboljšanja kvaliteta vazduha.

Uticaj individualnih ložišta na zagađenje vazduha – visoke koncentracije zagađujućih materija u vazduhu, koje su u znatnom porastu u periodu sezone grijanja, pokazuju da su individualna ložišta jedan od velikih zagađivača. Najefikasnija mjera je zamjena uglja i prljavih goriva sa loženjem  briketa od drveta ili pećima na gas. Zamjena loših peći sa efikasnijima je takođe jedan od načina da se smanje gubitci energije, a samim tim smanji i zagađenje. Utopljavanje objekata u smislu izolacije kuća i stanova je takođe jako bitno. Povećavajući energetsku efikasnost smanjili bi toplotne potrebe što bi smanjilo utrošak energenata, a samim tim i smanjenjem emisija.  Upotreba obnovljivih izvora energije je takođe mjera za suzbijanje negativnog uticaja postojećih ložišta na kvalitet vazduha.

Foto: Tihomir Dakić, Facebook (Banjaluka)

Oni se mogu koristiti za zagrijavanje vode i objekata čime bi se smanjila upotreba fosilnih goriva, a time i emisije.

Uticaj saobraćaja na zagađenje vazduha – kao što smo na početku napomenuli, broj registrovanih vozila u RS iz godine u godinu ima tendenciju rasta. Intenzitet saobraćaja u direktnoj je vezi sa kvalitetom, ne samo vazduha, već i životne sredine generalno. Ono što se može učiniti je podsticanje korištenja javnog prevoza (ukoliko je moguće i ukoliko ti autobusi zadovoljavaju određene standarde vezane za dozvoljene količine emisija izduvnih gasova). Ono što bi se trebalo učiniti je da se građani motivišu da u većoj mjeri koriste javni prevoz. Neke od mjera u periodima kada se očekuje povećano zagađenje su npr. sniziti cijene karata ili besplatan prevoz. Trebalo bi se vršiti takvo planiranje da bi u tim situacijama grad izdvojio određena sredstva da ni prevoznici ne bi bili na gubitku. Jedna od mjera jeste i promovisanje biciklizma. Pored navedenih mjera jedna od ključnih je i ozelenjavanje prostora.

Uticaj industrijskih postrojenja na zagađenje vazduha – na ovom polju će se najteže popraviti situacija. Bosna i Hercegovina, u kojoj se trenutno nalaze nekoliko termoelektrane na ugalj bi mogla dobiti osam novih! Sada imamo 3 najveća emitera SO2 u Evropi (Tuzla, Kakanj i Ugljevik). S prelaskom na nova postrojenja na ugalj neka stara postrojenja koja stvaraju zagađenje bit će ugašena iako je nejasno o kojim se postrojenjima radi i koliko njih će nastaviti raditi. Ova izgradnja novih postrojenja na ugalj na kraju bi mogla dovesti do cjelokupnog povećanja kapaciteta u Bosni i Hercegovini i njenog oslanjanja na oblik energije koji proizvodi najveće zagađenje tokom niza decenija, a i u budućnosti.

Neke od lokacija predviđenih za nove termoelektrane, uz pomoć kineskih investitora, su u Banovićima, Kamengrad – Sanski Most i blok 2 u Gacku. Godinama smo u vrhu najzagađenijih zemalja u Evropi. Kina je, recimo, u svjetskom vrhu po ovom pitanju. Mi smo mala država,  a zagađenje ne poznaje nikakve granice ni kantonalne, ni entitetske, ni državne. Od Banjaluke su vazdušnom linijom, ispod 120 kilometara, udaljene termoelektrane Stanari, Ugljevik, Tuzla, Kakanj i Zenica. Jedino je Gacko udaljeno 208,64 km.

Ono što je jako bitno je da se pri izgradnji novih termoenergetskih postrojenja vodi računa da je BiH u obavezama koje je preuzela potpisivanjem Kyoto protokola i dozvoljenim emisijama CO2. Izgradnjom ovih novih kapaciteta, koliko god oni savremeni bili, iznos dozvoljenih emisija bi bio znatno premašen.

Podizanje svijesti građana – takođe je jedna od mjera koja bi mogla doprinijeti kvalitetu vazduha. Ciljano edukovati građane o izboru energenata, benefitima sprovođenja energetske efikasnosti. Imamo oko sebe primjere udruženja građana koji su već uradili mnogo po ovom pitanju: Eko Akcija, Grupa za čist zrak, Eko forum Zenica, Centar za ekologiju i energiju i dr.

 Foto: Banjaluka, Buka

 

STANJE U BANJALUCI

Da bi se situacija u Banjaluci popravila, Slobodanka Pavlović, kaže da prvo moramo zvanično da dobijemo podatke da je nešto pokvareno i da treba da se reaguje. Profesorica Pavlović kaže da je ključno i neophodno  uspostaviti kontinuiran monitoring i onda propisivati dalje mjere.

U Republici Srpskoj jedino je Institut za zaštitu i ekologiju Republike Srpske, Banjaluka, akreditovan od strane Instituta za akreditovanje BiH za mjerenje kvaliteta vazduha i rezultati su međunarodno priznati.

„Nadam se da će u što skorije vrijeme problem koji je nastao u Banjaluci, vezan za javne nabavke, biti riješen i da će upravo Institut za zaštitu i ekologiju dobiti posao mjerenja, jer su uložili velika finansijska sredstva u nabavku opreme da bi se mogli akreditovati. Korištenjem te opreme, koja se lako može uvezati sa određenim serverima i sistemima, biće moguće i automatsko objavljivanje podataka o kvaliteti vazduha. Ono na čemu treba insistirati jeste da ti podaci budu javni i lako dostupni. Da li će se oni uvrstiti u aplikaciju Kvalitet zraka u BiH ili biti objavljivani na neki drugi način je nebitno. Bitno je da je to sistem kojem je lako pristupiti i koji će biti razumljiv za sve“, kaže naša sagovornica.

Na kraju razgovora, Slobodanka Pavlović kaže da vazduh koji dišemo sadrži emisije iz motornih vozila, industrije, grijanja i komercijalnih izvora, kao i duvanskog dima.

„Zagađenje vazduha šteti ljudskom zdravlju. Dokazi pokazuju da je zagađenje vazduha na trenutnim nivoima u evropskim gradovima odgovorno za značajan broj smrtnih slučajeva, prijema u bolnicu i pogoršanja simptoma. Izlaganje zagađenom vazduhu je u velikoj mjeri van kontrole pojedinaca i zahtijeva djelovanje javnih vlasti na nacionalnom, regionalnom i čak međunarodnom nivou. Sada je i više nego važno da se počne razmišljati o tome kako zadržati čist vazduh ili smanjiti zagađenje. Naša pluća se smatraju jednim od organa na koji direktno utiču štetni uticaji izvana. Kako bi uspjeli sačuvati pluća od štetnog zagađenja, važno je da se udiše čist vazduh jer se on smatra bazom za postizanje i održavanje visoke kvalitete života. Vazduh je glavni izvor kisika i njegovim ugrožavanjem svaki pojedinac se dovodi u opasnost“, kaže za BUKU profesorica Slobodanka Pavlović, uz poruku da je dobar kvalitet vazduha u jednom gradu i njegovo očuvanje osnova za život.