Razumijevanje muslimana kao neevropljana bila je retorika korištena u devetnaestom vijeku, a ista retorika se koristi i danas. Ovu vrstu jezika razvili su drugi Evropljani kao način legitimizacije promjene dinamike moći, vlasništva nad imovinom i osvajanja osmanskih zemalja.
Razgovarao: Faris Marukić
Emily Greble je historičarka Balkana i istočne Evrope. Njeni istraživački interesi uključuju islam u Evropi, tranziciju od carstva do nacionalne države, građanski sukob i lokalne odgovore na socijalizam. Njena prva knjiga „Sarajevo, 1941-1945: Muslimani, kršćani i Jevreji u Hitlerovoj Evropi“ istražuje održivost institucija i mreža u gradu Sarajevu pod nacističkom okupacijom tokom Drugog svjetskog rata. Druga knjiga,“Muslimani i stvaranje moderne Evrope“ preokreće polemičku doksu da su muslimani bili autsajderi ili stranci u Evropi, tvrdeći da su oni centralni za razumijevanje zamršenih procesa izgradnje evropskih nacija i prirode evropske jednakosti, sekularizam i prava u devetnaestom i dvadesetom stoljeću.
Vaša knjiga ,“Muslimani i stvaranje moderne Evrope“ (Muslims and the Making of Modern Europe) mijenja ustaljene perspektive. Ranije se o muslimanima pričalo s pozicije državnih institucija, međunarodnih institucija i sl. Vi ste, izgleda, htjeli priču o evropskim muslimanima ispričati kao njihovu priču, priču iz njihovog ugla. Zašto nam je ovo važno?
– Vrste pitanja koja historičari postavljaju često definiraju države i međunarodne institucije na vlasti, jer te institucije formiraju školske programe, finansiraju muzeje i istraživačke institute, a također kontroliraju i održavaju arhive, odlučujući koje će dokumente čuvati i kako da ih organiziraju i hoće li ih učine dostupnim javnosti. Kada pričamo historiju iz perspektive ljudi na marginama društva, umjesto iz perspektive državnih i međunarodnih institucija, postavljamo različite vrste pitanja i, zauzvrat, razvijamo dublje razumijevanje historijskih procesa – ne samo ono što se dogodilo, nego i zašto se to dogodilo, kako je doživljeno i kakvo je značenje imalo.
Kada sam istraživala i pisala knjigu „Muslimani i stvaranje moderne Evrope“, željela sam razumjeti i objasniti kako su milioni autohtonih muslimana doživjeli i oblikovali zakone, društvo i procese izgradnje nacije u modernoj Evropi. Knjiga počinje 1878. godine Berlinskim kongresom, kada su ponovo iscrtane granice osmanske Evrope. Zatim istražuje kako su generacije muslimana reagirale na njihovu integraciju u druge evropske države, posebno u Austro-Ugarsku, Srbiju, Crnu Goru, a kasnije i Jugoslaviju. Pitam: Šta je značilo za te ljude to što su građani država na koje nisu pristali? Kako su pregovarali, odgovarali, pravili kompromise, opirali se? Kako razumijemo muslimanska iskustva masovnog nasilja, protjerivanja, zemljišne reforme i traume kao dio šire historije izgradnje moderne države? Ne izbacujem državu ili međunarodne institucije iz svoje analize, samo uzimam drugačiju polaznu tačku.
Ovaj pristup pisanju historije nije samo dodavanje priča o muslimanima postojećim historijama ili rasprava o tome šta se dogodilo muslimanima. Umjesto toga, moj pristup nastoji objasniti kako nam muslimanska iskustva, glasovi, izvori i postupci mogu pomoći da razvijemo sveobuhvatnije razumijevanje same evropske historije.
Na primjer, u knjizi govorim o tome kako koncepti poput vjerskih sloboda, manjinskih prava i porodičnog prava nisu imali univerzalno značenje, već su pregovarani i redefinirani. Također pokazujem kako se – kada počnemo s muslimanskim perspektivama – mijenjaju načini na koje definiramo periode historije. Na primjer, kada proučavamo jugoslovensku historiju obično počinjemo od 1918. godine. Ali iz perspektive muslimana, doba rata, promjene režima i izgradnje države nije bilo tako jasno ograničeno.
Za mene je važno i pitanje evropskog sekularizma, koji se zasniva na evropskoj kršćanskoj tradiciji. Je li ovo, tako definirani sekularizam, izvor nerazumijevanja prema muslimanima u Evropi? Treba li nam sekularizacija sekularizma, koliko god to neobično zvučalo?
– Postoji mit da je sekularizam u Evropi bio statičan koncept i da je oslobođen religijskog uticaja. Od ere Francuske revolucije, sekularizacija je postepen proces koji je uključivao kompromise i pregovore kako na nivou pojedinačnih zemalja tako i u Evropi u širem smislu. Francusko društvo imalo je drugačije zakone o državljanstvu za muslimane nego za druge. Britanski zakoni o bogohuljenju razvijeni su kako bi zaštitili Englesku crkvu. Kršćanske norme, vrijednosti i etika redovno su integrirani u evropske zakone i projekte izgradnje nacije.
Što je još temeljnije, kršćanske pretpostavke određuju što je prihvaćeno, ili čak prirodno, pod sekularizmom, a što je uvreda sekularizmu. Na primjer, zakoni koji zabranjuju rad u fabrici nedjeljom postali su prihvaćena praksa u Evropi. Kao i zatvaranje prodavnica za Božić i Uskrs. Ali slična zatvaranja za vrijeme Ramazana ili petkom često se kritiziraju kao prodor islama u javni život. Smatramo da su Evropljani komforni i prihvaćaju toalete koji su odvojeni po spolu, ali kada muslimani traže sate ženskog bazena ili zasebne ženske plaže, nastaje bijes javnosti.
Sekularizacija nikada nije bila religijski neutralna. Ne u Francuskoj. Ne u Njemačkoj. Ne u Jugoslaviji. Čak ni u komunističkim državama, gdje su ateistički programi ciljali i odgovarali na islamske institucije i muslimanske zajednice na načine koji su bili prilično različiti od drugih konfesionalnih grupa. Moja knjiga rasvjetljava neke od mitova sekularizma pokazujući kako je sekularizacija djelovala na terenu iz muslimanske perspektive.
Bosanskohercegovački muslimani su stalno opterećeni pripadnosti stranoj, neevropskoj, nekompatibilnoj kulturi. Šta su muslimani za Evropu danas?
– Budimo jasni: bosanski muslimani nisu strano ili neevropsko prisustvo, a njihova kultura nije nespojiva sa Evropom. Razumijevanje muslimana kao neevropljana bila je retorika korištena u devetnaestom vijeku, a ista retorika se koristi i danas. Ovu vrstu jezika razvili su drugi Evropljani kao način legitimizacije promjene dinamike moći, vlasništva nad imovinom i osvajanja osmanskih zemalja. Logika je išla: ako su muslimani “stranci” onda ih je lakše ukloniti, marginalizirati ili ušutkati u mjestima gdje su živjeli, kako u praksi tako i u historiji.
Razumijevanje ove historije pomaže nam da vidimo kako je ovo uokvirivanje ukorijenjeno u politici određenih perioda.
Zašto je prisustvo muslimana kroz historiju konstantno politizirano? Najnoviji primjer upotrebe muslimana je izjava Viktora Orbana da je teško inkorporirati državu s 2 miliona muslimana u EU imajući na umu Bosnu i Hercegovinu.
– Ovo je pitanje koje me drži budnom noću. Nije ograničeno samo na muslimane: Romi, Jevreji i mnoge druge manjinske grupe također su politizirani, iako na različite načine. Mi koji proučavamo ove zajednice često se pitamo: da li je ova politizacija samo rasizam? Da li se radi o moći i znanju? Radi li se o određenoj vrsti političke indoktrinacije? Zašto evropske mase (kao i Amerikanci, Indijci, Kinezi i mnogi drugi) dozvoljavaju političarima i stručnjacima da im kažu da su muslimani na neki način opasnost, prijetnja, strano i nespojivo prisustvo u našim društvima samo zato što su muslimani? Nemam dobar odgovor za ovo.
Mislim da je Evropa krhak koncept i krhak politički identitet, kao i mnoge evropske nacionalne ideologije, i lakše je definirati kulturu po onome što nije, nego po onome što jeste. Prikazujući muslimane kao strance ili neevropljane, drugi Evropljani mogu izbjeći teške razgovore o tome šta čini njihove kolektivne vrijednosti i kako ih implementirati na način koji integrira sve Evropljane. Nesigurnost nekih nacionalista i nekih Evropljana, a ne „stranost“ muslimana, je u srcu ove politizacije.
Šta odražava “retorika muslimanske zaostalosti” kojom se bavite u svojoj knjizi „Muslimani i stvaranje moderne Evrope“ i koliko mislite da je još uvijek prisutna u javnom diskursu?
– “Retorika muslimanske zaostalosti” evoluirala je tokom devetnaestog i dvadesetog stoljeća kako bi se muslimani, kolektivno, postavili kao antimoderni i stoga im je potrebna “zapadna civilizacija”. U periodu o kojem pišem, muslimani su često prikazivani kao neobrazovani i praznovjerni, nepismeni, siromašni, prljavi, antinaučni, patrijarhalni, neliberalni, reakcionarni, politički nezreli itd. Slični okviri korišteni su u drugim dijelovima svijeta za stvaranje hijerarhije kultura: na primjer, u zapadnoj Evropi su koristili metaforu zaostalosti da opisuju istočnoevropska društva. Drugi Evropljani redovno prikazuju čitav Balkan kao „nazadan“.
Kao historijska kategorija, zaostalost se ponekad koristila za opisivanje društava s nižim nivoom pismenosti i manje razvijenih kapitalističkih ekonomija, a ponekad se koristila kao šifra riječ za drugačije.
Islamske pravne strukture bile su različite od austrijskih i francuskih. Osmanske imovinske norme bile su drugačije od britanskih.
Ironično je za nas koji istražujemo i pišemo o Balkanu da čujemo termin „nazadan” koji se koristi za opisivanje regiona, jer čak i kada sudite po pravilima koja su zapadnoevropski mislioci stvorili da sebe definiraju kao superiorne, ona i dalje isplivavaju na vidjelo. Na primjer, islamski pravni sistemi dali su više imovinskih i zakonskih prava ženama nego njihove kršćanske kolege. Osmanlije su uvele liberalizacijske reforme ranije od mnogih drugih evropskih država. Kao što osporavamo mit o sekularizmu, trebamo osporiti i mit o zaostalosti. To nije posebno korisna analitička kategorija osim pri objašnjavanju evoluciju različitih oblika rasističkog mišljenja. Ali da li je i dalje prisutan? Apsolutno!
Politicki.ba
