Je li islamofobija ekvivalent rasizmu ili antisemitizmu? Pogled s Balkana
Piše: Marko Attila Hoare
Naravno, postoje razlike između islamofobije i antisemitizma: antisemiti tradicionalno portretiraju globalnu jevrejsku zavjeru u liku podlih, inteligentnih lutkara koji djeluju iza scene, dok balkanski islamofobi portretiraju globalnu islamsku zavjeru u liku bezumnih, ali vidljivih – zapravo, vizuelno upečatljivih fanatika. Međutim, čak ni tako snažna mržnja kakvu osjećaju balkanski kršćanski nacionalisti prema islamu i muslimanima nije nikada dosegla intenzitet da ih u potpunosti obuzme, kao što se desilo nekim antisemitima. I, naravno, balkanski islamofobi ne smatraju formalo da je globalni islam nekakva rasa, na način na koji antisemiti drže globalno jevrejstvo za rasu. Ali, u konačnici, riječ je o ideološkoj fasadi koja se koristi kao opravdanje za istu vrstu progona i nasilja.
Među liberalnim intelektualcima postoji izvjesni otpor prema terminu “islamofobija” zbog toga što se pretpostavlja da je islam religija, dakle ideologija, a pitanje je da li se mogu imati predrasude prema ideologiji. Pa ipak, takva distinkcija, s gledišta naučnika s Balkana, ili, zapravo, s historijskog gledišta općenito – nije zadovoljavajuća. Smatrati šovinizam prema nekoj religijskoj zajednici temeljno različitim od šovinizma prema etničkoj ili rasnoj grupi znači moderno tumačenje religije natovariti prošlosti. Mi možemo vjerovati u ideale odvajanja crkve od države; i možemo vjerovati da je religija privatna, lična stvar, stvar savjesti pojedinca; ali, bio bi anahronizam da se taj liberalni ideal nameće prošloj historiji čovječanstva.
Svi smo svjesni razlike između religijskog i rasnog antisemitizma, ali i veze između njih – činjenica je da su se čak i nacisti koristili religijskim porijeklom da odrede ko je Jevrej. Barem na Balkanu je model šovinizma po principu antisemitizma – u kojemu predrasude prema nekoj religijskoj zajednici izrastaju u etničke ili rasne predrasude – više pravilo nego izuzetak. Religijske i etničke predrasude nisu zasebne kategorije i nema smisla smatrati ih takvima.
Osmansko carstvo vladalo je većim dijelom Balkana od kraja srednjeg vijeka do 19. stoljeća i osmanski sistem je postavio temelje modernom etnicitetu i nacionalnosti na Balkanu. Osmansko carstvo bilo je organizirano na principu različitog pravnog statusa muslimânâ i nemuslimânâ, pri čemu su muslimani bili dominantna i privilegirana grupa, ali su, unatoč tome, i kršćani i jevreji uživali određeni stupanj zajedničke autonomije. Tako su položeni temelji za razvoj posebnih nacionalnosti iz različitih religijskih zajednica.
Kada su se tokom 19. stoljeća pravoslavni narodi Balkana podigli protiv osmanskih gospodara, s ciljem sticanja nezavisnosti, u tom procesu dešavali su se i progon i istrebljenje većine nekršćanskog stanovništva, koje je identificirano kao tuđi, nenarodni element. Taj proces etničkog ili religijskog čišćenja bio je usmjeren prvenstveno protiv muslimanskog stanovništva koncentriranog u gradovima. Ali, cilj su bili i Jevreji, koji su također bili koncentrirani u gradovima i koji su u očima ustanika (predominantno seljaka kršćana) također bili tuđinci i podsjetnik na osmansko prisustvo. Sve to dešavalo se nasilno, uz krvoproliće koje je pratilo same ustanke – ustanici su nad nekršćanima izvršili pokolj. Ali, to se dešavalo i potiho, u decenijama koje su uslijedile nakon uspostavljanja autonomije, tj. nezavisnosti, budući da su nove vlasti podsticale etničku homogenizaciju.
Tako je, naprimjer, u Srbiji tokom 19. stoljeća broj džamija u gradovima ubrzano opadao. U Beogradu, srbijanskoj prijestonici, do 19. stoljeća većinu stanovništva činili su muslimani. Ali, nakon uspostavljanja autonomne srpske kneževine u prvim decenijama 19. stoljeća, muslimansko stanovništvo uglavnom je prognano, a većina džamija srušena ili demontirana. Slično, jevrejskoj zajednici nametnuta su ograničenja kakvih nije bilo u osmanskom periodu, i Jevreji su također protjerani, ili izmješteni izvan Beograda. Ovo je, naravno, generalizacija: broj ubijanih, istjerivanih ili progonjenih muslimana ili Jevreja, varira od zemlje do zemlje i od perioda do perioda. To nije bilo istrebljenje u nacističkom maniru. Progon i istjerivanje smjenjivali su se i preklapali s pokušajima “pripajanja”, asimilacije i tolerancije. Međutim, model nacionalnosti uglavnom je bio zasnovan na pravoslavnom kršćanstvu, po kojemu su se nepravoslavci, u najmanju ruku, smatrali manje “nacionalnima” od pravoslavnih.
Ovaj model religijski determinirane nacionalnosti nisu usvajali samo pravoslavni kršćani već i Turci muslimani. Tokom uspostavljanja turske nacionalne države u 1910-tim i 1920-tim milioni kršćana su doslovce istrijebljeni ili protjerani. Formalno, radilo se o Grcima ili Armenima. Međutim, tim progonom bili su obuhvaćeni i kršćani kojima je maternji jezik bio turski i koji su isključivani iz turske nacije samo zbog svoje religije. Turska nacionalnost je, stoga, zasnovana na muslimanskoj religiji: naprimjer, obuhvatala je Kurde i druge muslimane koji nisu govorili turski, a koji su nastanjivali Anadoliju. Ali, kršćani koji su govorili turski – bili su isključeni.
Nakon uspostavljanja nacionalne države, Turci su se bolje odnosili prema Jevrejima nego prema balkanskim kršćanima. To je ostavština prošlosti, u kojoj muslimani, kao elitna grupa u Osmanskom carstvu, Jevreje nisu smatrali strancima, kao što su ih smatrali kršćani. Međutim, i turska država je sprovodila neke antijevrejske aktivnosti, koje su, na nacistički podsticaj, dosegle vrhunac tokom Drugog svjetskog rata. Osim toga, velikim antigrčkim pogromom u Istanbulu 1955. godine bili su pogođeni i Jevreji.
Drugi primjer poslužit će kao ilustracija veze između religije i etniciteta na Balkanu. I Srbija i Hrvatska ušle su u moderno doba s relativno malom jevrejskom zajednicom, koja se lahko mogla asimilirati u dominantne nacionalnosti – srpsku i hrvatsku. Nasuprot tome, u Bosni nije bilo dominantne nacionalnosti. Zato su pripadnici sefardske jevrejske zajednice u Bosni razvili poseban osjećaj vlastite nacionalnosti. Smatrali su se različitim i od Aškenaza, koji su bili kulturno drugačiji. A kako nije bilo neke dominantne nacionalnosti koja bi ih ugnjetavala ili ih tretirala kao tuđince, oni su manje prihvatali i ideje cionizma nego što su to činili Jevreji većeg dijela srednjoevropskih država. Tako su bosanski Sefardi slijedili opći bosanski obrazac po kojemu su različite religijske zajednice izrasle u različite nacionalnosti.
Ima nekoliko izuzetaka od općeg pravila da su nacionalnosti na Balkanu religijski zasnovane. Albanci su jedina velika balkanska nacija za koju religija nije determinirajući faktor. Vjerovatno objašnjenje je da albanski nacionalizam potječe od katoličkog stanovništva kojemu je albanski maternji jezik. A katolici nisu bili ni pravno ni ekonomski potčinjeni muslimanskim gospodarima na način na koji su to bili pravoslavni kmetovi širom Balkana. Zato u okviru religijske podjele na katolike i muslimane među onima koji su govorili albanski nije postojao isti stupanj klasnog ugnjetavanja kakav je bio između pravoslavaca i muslimana u narodima koji su govorili slavenske jezike, grčki ili turski. Zanimljivo je da je albanska povijest odnosa prema Jevrejima tokom holokausta jedan od najljepših primjera u cijeloj Evropi okupiranoj od nacista; Albanci su pružali utočište Jevrejima češće nego većina okupiranih naroda.
Drugi zanimljivi slučaj za usporedbu je hrvatski. Hrvatska nije bila dio Osmanskog carstva, pa njeno društveno uređenje nije bilo determinirano osmanskim sistemom. Hrvatska je imala relativno malu jevrejsku zajednicu, tako da je njen antisemitizam, po standardima kršćanske Evrope, bio prilično tipičan. Međutim, hrvatski nacionalisti su jedinstven slučaj u Evropi po svojoj spremnosti da prihvate muslimane. Ante Starčević, otac integralnog hrvatskog nacionalizma, smatrao je bosanske muslimane najčistijim Hrvatima. Prema tradiciji koju je ustanovio, bosanski muslimani su bili “cvijeće hrvatskog naroda”. Hrvatskim nacionalistima je to bilo moguće zato što, za razliku od pravoslavnih naroda Balkana, Hrvatska nije nikada bila pod vlašću i represijom Osmanlija. Islamofilni karakter hrvatskog nacionalizma bio je, naravno, put da se traži pravo na Bosnu, gdje su katolici bili samo mala manjina.
Različita percepcija muslimana unutar srpske i hrvatske nacionalističke ideologije postala je očita tokom Drugog svjetskog rata. Srpski ekstremni nacionalisti – četnici – sprovodili su sistematski pokolj muslimana i katolika, a ubijali su i Jevreje, ili ih predavali u ruke nacista. Hrvatski ekstremni nacionalisti – ustaše – sprovodili su sistematski pokolj pravoslavnih Srba i Jevreja, ali ne i muslimana, budući je ustaška politika bila da se bosanski muslimani tretiraju kao Hrvati islamske vjeroispovijesti. Nasuprot nacionalizmu pravoslavnih naroda Balkana, glavna struja hrvatskog nacionalizma postala je otvoreno antiislamska tek 1990-tih godina; ta promjena desila se zbog politike hrvatskog despota Franje Tuđmana, koji je namjeravao, skupa sa Srbima, podijeliti Bosnu. Razlika između 1990-tih i 1940-tih godina, za hrvatske nacionaliste, bila je ta što su muslimani unutar jugoslavenskog ustavnog sistema bili formalno priznati kao zasebna nacija, različita i od srpske i od hrvatske. Kada se muslimani više nisu mogli smatrati Hrvatima islamske vjere i kada je nestala mogućnost da ih asimiliraju, izloženi su progonu od strane ekspanzionističkog hrvatskog nacionalizma.
Bilo je vjerovatnije da se do ovog perioda – 1990-tih godina – i srpski i hrvatski nacionalisti, po svojoj antimuslimanskoj politici, identificiraju s Izraelom, nego da sebi dopuste antisemitizam. Mada su najekstremniji elementi među srpskim i hrvatskim nacionalistima 1990-tih izražavali jasne antisemitske stavove, i jedni i drugi su općenito bili dovoljno mudri da znaju koliku propagandnu vrijednost ima to da ih ne obilježe kao antisemite, te su pokušavali pridobiti jevrejsko javno mnijenje – mada ne baš uspješno. Albanija i Hrvatska, dakle, izuzeci su koji potvrđuju pravilo: prvo, da su antimuslimanske i antijevrejske predrasude na Balkanu suštinski slične, po tome što su obje vrste predrasuda uperene protiv etničke grupe čije je porijeklo u religijskoj razičitosti; i drugo, da su muslimani pogođeni i progonjeni i kao tuđinska etnička grupa – poput Jevreja –, a ne samo kao religijska zajednica.
Da se vratimo slučaju srpskih četnika u Drugom svjetskom ratu: postojao je jedan ekstremni nacionalistički pokret koji je sistematski proganjao i ubijao nepravoslavno stanovništvo u Bosni – muslimane, Hrvate i Jevreje. Četnici su vodili i žestoki rat protiv jugoslavenskih partizana, koji su predstavljali jedan multinacionalni pokret otpora, predvođen Komunističkom partijom Jugoslavije. Četnici su komuniste poistovjećivali s Jevrejima, ali i s Hrvatima i muslimanima. Jedan četnički vođa je čak optužio komuniste da su uništavali pravoslavne crkve, a gradili džamije, sinagoge i katoličke crkve. U Drugom svjetskom ratu, međutim, još uvijek je bilo moguće da se četnici kolebaju između toga da li će muslimane poklati, ili će ih pokušati kooptirati, na osnovu pretpostavke da su bosanski muslimani ustvari – Srbi islamske vjeroispovijesti. Dakle, sve do Drugog svjetskog rata i srpski i hrvatski nacionalisti mogli su nalaziti izgovor da muslimane tretiraju kao jednu religijsku grupu unutar svoje nacije. Ovo se može usporediti sa savremenom konfuzijom uznapredovale faze antisemitizma o tome da li su Jevreji religijska ili rasna grupa.
Međutim, do 1990-tih, usprkos praznim pričama tradicionalnih nacionalista da su bosanski muslimani zapravo samo Hrvati islamske vjeroispovijesti ili Srbi islamske vjeroispovijesti, ova vrsta asimilacionizma više nije bila ni moguća, ni relevantna. U praksi, prema muslimanima se odnosilo kao prema omraženoj, tuđinskoj etničkoj manjini. Nije bilo politike nasilnog preobraćenja. Srpski nacionalisti, a u manjoj mjeri i hrvatski nacionalisti, etnički su čistili Bosnu od muslimana koji govore isti jezik, baš kao što je srbijanski režim pokušao očistiti Kosovo od Albanaca koji govore potpuno drugačiji jezik. Poput antisemita, ekstremisti među srpskim i hrvatskim nacionalistima u Bosni 1990-tih doživljavali su muslimane kao rasno tuđ element i istodobno ih u propagandi prikazivali kao dio međunarodne, globalne prijetnje kršćanskoj Evropi.
Naravno, postoje razlike između islamofobije i antisemitizma: antisemiti tradicionalno portretiraju globalnu jevrejsku zavjeru u liku podlih, inteligentnih lutkara koji djeluju iza scene, dok balkanski islamofobi portretiraju globalnu islamsku zavjeru u liku bezumnih, ali vidljivih – zapravo, vizuelno upečatljivih fanatika. Međutim, čak ni tako snažna mržnja kakvu osjećaju balkanski kršćanski nacionalisti prema islamu i muslimanima nije nikada dosegla intenzitet da ih u potpunosti obuzme, kao što se desilo nekim antisemitima. I, naravno, balkanski islamofobi ne smatraju formalo da je globalni islam nekakva rasa, na način na koji antisemiti drže globalno jevrejstvo za rasu. Ali, u konačnici, riječ je o ideološkoj fasadi koja se koristi kao opravdanje za istu vrstu progona i nasilja.
Besmisleno je tvrditi da sistematsko rušenje džamija i islamskog naslijeđa koje su u Bosni činile srpske snage u kombinaciji s propagandom u kojoj se naglašavala uloga mudžahedina i stranih islamskih država nije islamofobija samo zato što tvrdimo da islamofobija ne postoji. Jednako tako, besmisleno je tvrditi da je sav taj pohod bio izvorno motiviran neprijateljstvom prema islamu kao ideologiji: nisu se navodili nikakvi izgovori da su muslimani opasni zbog toga što bi mogli indoktrinirati srpsko stanovništvo svojim subverzivnim stavovima. Srpski nacionalisti jesu 1980-tih i 1990-tih dali veliki značaj sve većoj “prijetnji” bosanskih muslimana u Bosni i albanskih muslimana u Srbiji. Ali, opasnost o kojoj su oni govorili nije u strahu da će ove grupe širiti islam među Srbima, ili islamizirati Srbiju. Opasnost je bila u tome da će ove grupe brojno nadmašiti Srbe i pretvoriti ih u manjinu u vlastitoj zemlji.
Zato, mi ne govorimo o prijetnji ekvivalentnoj komunističkoj prijetnji, od kakve je strahovala McCarthyjeva Amerika, niti o kontrarevolucionarnoj prijetnji, od kakve je strahovao Staljinov SSSR. Muslimanska djeca na bosanskim teritorijama okupiranim od strane Srba nisu naprosto deportirana sa svojim roditeljima, što bi se očekivalo da su smatrana djecom prevratnika. Još manje su podvrgavana ideološkom “reprogramiranju”. I sâmu tu djecu su izdvajali, silovali, mučili i ubijali. Muslimanke su silovane s izrečenim ciljem da će rađati srpsku djecu. Biljana Plavšić, potpredsjednica bosanskih Srba, teoretizirala je o muslimanima kao genetski defektnom ogranku srpske nacije.
Ukratko, islamofobija u bosanskom ratu bila je izraz mržnje usmjerene protiv etničke grupe, ili etničkih grupa. U svoj toj islamofobiji, svoj toj mržnji prema muslimanima od strane balkanskih kršćanskih nacionalista i zapadnjaka s antimuslimanskim predrasudama koji su podržavali balkanske kršćanske nacionaliste, paradoksalno je to da bosanski muslimani i kosovski Albanci spadaju među najsekularnije muslimanske narode na svijetu. Međutim, baš kao što će, u očima nekih antisemita i jevrejski ateisti uvijek biti kristoubice, ili ritualni kasapi kršćanske djece, tako će i bosanski muslimani i albanski ateisti u očima islamofoba uvijek biti mudžahedini.
Tekst Marka Attile Hoarea preuzet je iz knjige “Islamofobija: pojam, pojava, odgovor” koju su priredili Ahmet Alibašić i Muhamed Jusić. Knjigu su objavili 2014. godine Centar za napredne studije, Sarajevo i El-Kalem. Tekst je publikovan uz dozvolu izdavača.
