“Poslednji čuvar Evrope”, kako svoju ulogu definiše mađarski premijer Viktor Orban, nakon neprikosnovene vladavine gotovo celu deceniju u zemlji, očito ima ambicije i da pomrsi konce mnogima u Evropi.
Predstojeće izbore za Evropski parlament u maju je nazvao “poslednjom bitkom” jer je, kako je istakao, “ponovo došlo vreme da Mađarska brani svoj nacionalni identitet, svoju hrišćansku baštinu”.
Poslednjih meseci se zaoštrava sukob njegove partije Fides sa ostalim članicama Evropske narodne partije (EPP), koje joj prete izbacivanjem iz ovog bloka ako ne odustane od kampanje protiv pojedinih zvaničnika Evropske unije uoči izbora za Evropski parlament u maju.
Naime, mađarska Vlada je na plakatima prikazala predsednika Evropske komisije Žan Klod Junkera i američkog milijardera mađarskog porekla Džordža Soroša kao promotore masovnih migracija. To bi, po mišljenju Orbana, “bilo jednako tome da Evropa bude oduzeta Evropljanima”, dodajući da ljudi imaju pravo da znaju “šta Brisel namerava”.
Junker je uzvratio uporedivši Orbana sa liderkom francuske krajnje desnice Marin le Pen, istovremeno postavljajući pitanje kandidatu Evropske narodne partije za novog čelnika Evropske komisije Manfredu Veberu, da li mu “treba Orbanov glas”.
Veber je zatražio od mađarskog premijera da se izvini, a predsednik Evropske narodne partije Žozef Dol je izjavio da “postoji granica, a Viktor Orban je prešao crvenu liniju”. Međutim, iako su narodnjaci najjači politički blok u Evropskom parlamentu, prema istraživanjima imaju slabiji rejting nego na prethodnim izborima, pa im je svaki glas dragocen, tim pre što je Fides ubedljivo najjača partija u Mađarskoj.
Uostalom, Dol i Veber su prošle godine aktivno podržavali Orbanovu kampanju na izborima za nacionalni parlament. Očito su tada olako prešli preko činjenice da je proterao iz zemlje Sorošev Centralnoevropski univerzitet, odavno ukinuo nezavisnost pravosuđa, guši medije a i već tada je napadao Brisel iz čije kase obilato dobija novac kojim se bogati mađarska oligarhija – tako je Mađarska 2017. dobila od Evropske unije oko četiri milijarde evra više nego što je uplatila u zajednički budžet.
Orban kritikuje ‘korisne idiote’
Orban žestoko uzvraća na napade, nazivajući kritičare iz Evropske narodne partije “korisnim idiotima”, koji služe interesima levice.
“Ne razumeju to svi, ali u akademskoj literaturi Lenjin ih je nazivao ‘korisnim idiotima’. Mada misle da vode intelektualnu borbu, oni zapravo služe interesima naših protivnika. Kada više ne budemo tu, na red će doći Italijani, a zatim Austrijanci. To se naziva taktika ‘salame'”, kazao je nedavno Orban nemačkom listu “Velt am zontag”.
On dodaje da je “Brisel glavni bastion Internacionale, a njegovo sredstvo useljavanje. U useljeničkim zemljama, nastali su hrišćansko-muslimanski svetovi, u kojima udeo hrišćana stalno opada”.
Orban odbacuje tvrdnje da je poster, na kome je prikazan Džordž Soroš, antisemitskog karaktera, te da “ne može ništa da učini oko činjenice da je Džordž Soroš Mađar jevrejskog porekla”.
Mađarski premijer je najavio da će, ako njegova partija bude izbačena iz Evropske narodne partije, zatražiti savez sa poljskom vladajućom strankom Pravo i pravda Jaroslava Kačinskog, koja nije članica ovog bloka.
U tom slučaju bi potencijalni saveznici mogli biti i ultradesničarski Nacionalni from Mari Le Pen, italijanska Liga Matea Salvinija i druge populističke stranke koje su u usponu, pa mnogi na starom kontinentu brinu da će znatno ojačati u Evropskom parlamentu nakon izbora za dva meseca.
Orban u međuvremenu zaoštrava retoriku da bi ojačao svoju pregovaračku poziciju. Nije prihvatio apel francuskog predsednika Emanuela Makrona glasačima da odbace nacionalizam na predstojećim izborima za Evropski parlament
“Makron smatra da je imigracija dobra stvar. Mi verujemo da je to loše”, navela je mađarska vlada.
Takođe, kao prenosi američki “Volstrit džornal” (The Wall Street Journal), Orban je tokom nedavne posete državnog sekretara Majka Pompea (Mike), poručio da želi da gradi neutralnu spoljnu politiku a ne da ispunjava zahteve Vašingtona, kao što su suprotstavljanje kineskoj sajber špijunaži te da podrži Ukrajinu u sporu s Rusijom.
Uprkos sve većim razlikama u stavovima, dnevno politički ali i ekonomski interesi Budimpešte i Brisela su još prilično isprepletani. Iako je Kina uložila u Mađarsku četiri milijarde dolara 2017. godine, Budimpešta i dalje u velikoj meri ekonomski zavisi od Evropske unije na koju otpada čak 80 odsto njene trgovinske razmene.
Istovremeno, evropskim, pre svega nemačkim kompanijama, mađarsko tržište je privlačno zbog relativno jeftine, a kvalifikovane radne snage i, pri tom, slabih sindikata.
Jan Verner Miler (Werner Muller), profesor Univerziteta u Prinstonu, navodi da su Orbanove političke pobede omogućene cinizmom političara desnog centra u Evropi, koji odbijaju da se distanciraju od mađarskog režima.
“Nemačke demohrišćane na primer manje zanima vladavina prava u Mađarskoj i ostale ‘evropske vrednosti’ od velikih investicija automobilskih kompanija, kao što su Audi (drugi po veličini poslodavac u Mađarskoj) i Mercedes, koje subvencioniše mađarska država”, smatra Miler.
Pitanje je da li će 20. marta, kada će čelnici Evropske narodne partije doneti odluku o statusu Fidesa, opet prevagnuti dnevnopolitički interes, odnosno uverenje obe strane da su, bez obzira na razlike, taktički jedni drugima potrebne – zbog čega je prošle jeseni Evropski parlament, na primer, odustao od takozvane “nuklearne opcije”, odnosno kažnjavanja Mađarske zbog kršenja evropskih vrednosti – ili će narodnjaci na starom kontinentu smoći snage da povuku jasnu liniju koja ih, kao stranke umerene desnice, razdvaja od populista, a Orban, s druge strane, odlučiti da bitku za svoju politiku nastavi sa novim partnerima.
Orbanova Mađarska: Borba protiv evropskih vrijednosti
No media source currently available0:000:460:00
Orban: Od mladog liberala do populiste
Političke mene Viktora Orbana verovatno je najbolja ilustracija transformacije nakon pada Berlinskog zida 1989. godine – od velikog optimizma i nade u demokratske promene do zaokreta prema populizmu i autoritarizmu i razočaranosti građana u izneverene ideale. Kako navodi Natali Nugerajd (Natalie Nougayrede) u “Gardijanu” (Guardian), Orban je počeo 80-ih godina prošlog veka kao mlado lice demokratske tranzicije da bi se vremenom pretvorio u lidera aktuelnog evropskog talasa nacional-populizma.
On je video da “privlačnost Brisela opada i odlučio da okuša sreću na drugoj strani”, navodi Nugerajd.
Orban je 1988. sa još nekoliko studenata osnovao Alijansu mladih demokrata (Fides), čiji je program bio liberalan. Vremenom su odustali od tog ideala, ali kako navodi Pol Lendvaj (Paul Lendvai) u knjizi “Orban: Mađarski gazda” (Orbán: Hungary's Strongman), nikada nisu iznevereli jedan drugoga.
Predsednik države, predsednik parlamenta i pisac mađarskog Ustava iz 2012. su Orbanovi prijatelji iz školskih dana.
Svi su relativno skromnog seoskog porekla i zaziru od gradskih intelektualaca koji su ih podučavali. Kako ističe Verner Miler, Orban je shvatio da se gnev može politički iskoristiti. U jednom intervjuu je naveo: “Ja nisam osetljivi intelektualac… u meni ima grubosti čoveka iz donjih slojeva društva. I to nije mana, jer kao što znamo većina ljudi potiče iz donjih slojeva”.
Orban je dobio Soroševu stipendiju i otišao na Oksford da izučava ideju građanskog društva u istoriji evropske političke misli. Međutim, vratio se pre isteka stipendije da bi se borio za lidersku poziciju u Fidesu, promenivši njen imidž.
“Nekadašnji dugokosi studentski lideri počeli su da zastupaju ideal polgárija, građanski orijentisanog, patriotskog pripadnika srednje klase poput nemačkog Bürgera, sa jakom radnom etikom i posvećenošću tradicionalnim porodičnim vrednostima. Ta vizija se očigledno dopala biračima: sa 35 godina Orbán je 1998. postao najmlađi evropski premijer”, kaže Verner Miler.
Njegova partija je izgubila na sledećim izborima 2002. godine ustupivši vlast Socijalističkoj partiji.
Godina 2008. referentna tačka umesto 1989.
Međutim, zbog globalne ekonomske krize i korupcije, socijalisti su 2010. pretrpeli ubedljiv poraz i Orban se trijumfalno vraća na vlast.
Za razliku od svoje rane liberalne faze, on u tom trenutku uzima svetsku ekonomsku krizu iz 2008, odnosno “propast zapadnog liberalizma” kako ga je označio, kao referentnu tačku svog političkog delovanja, a ne krah socijalističkih režima krajem 1980.
“Za svoju polaznu tačku trebalo bi da uzmemo veliku preraspodelu globalne finansijske, ekonomske, političke i vojne moći koja je postala očigledna 2008.”, kazao je svojevremeno Orban.
On smatra da su postkomunističke zemlje, “zaslepljeno uskočile u ovaj propadajući zapadnjački voz, mirno gledajući kako se njihovi građani eksploatišu i postaju najnovije žrtve ove ‘velike preraspodele”.
Orban čak optužuje EU za kolonijalizam.
“U Briselu se opet sviraju imperijalni marševi. Istina je da je ton drugačiji od nekadašnjih. On danas ne osvaja oružjem. Znamo da Brisel nije Istanbul, Moskva, imperijalni Berlin, čak ni Beč. Brisel nikada ne osvaja, on samo upravlja kolonijama. Međutim, mi nikada nismo bili ni kolonija niti kolonizator. Nikada nismo uzeli ničiju domovinu. Stoga ne damo ni našu”, ističe mađarski premijer.
Po rečima Volfganga Kloca (Wolfgang Klotz), nekadašnjeg direktora fondacije “Hajnrih Bel”, takav Orbanov pristup implicira da se stanje u mađarskoj državi više se ne može objasniti dugoročnim posledicama višedecenijske diktature koja je prethodila 1990. Umesto toga, ove zemlje je posle 1990. povukao u vrtlog “cinični kapitalizam pod legitimacijskom ideologijom liberalizma”.
To dalje znači da je liberalizam ne samo sebe definitivno “diskreditovao, već se i prethodna diktatura implicitno oslobađa svake krivice za sadašnje stanje”. Na tom tragu svi ostali oblici neliberalne države poput Putinovog, kineskog ili turskog modela imaju potpuni legitimitet, dodaje Kloc. Dakle, iz ovakvog Orbanovog pristupa proizilazi da se budućnost Mađarske može ostvariti samo u postliberalnoj ili neliberalnoj državi.
U slučaju Orbana se pokazuju, kako navodi Ivan Krastev, dva lica promena iz 1989, tačnije da se u fokusu pretenzije populista na legitimitet nalazi revizija nasleđa iz te godine.
“Tu se 1989. vidi kao ‘izdaja revolucije’. U stvari, postojale su dve 1989. Jedna je bila ona kosmopolitskih intelektualaca kao što su Václav Havel i Adam Mihnik, dok je druga bila godina nacionalista kao što je Kačinjski. Neko vreme su mirno koegzistirali zato što je pridruživanje Evropskoj uniji bilo najbolji način da se trajno izmakne iz zone ruskog uticaja. Ali tenzija između kosmopolitizma (evropskih integracija) i nacionalizma nikada nije nestala”, ističe Krastev.
Stoga je, po mišljenju istoričara Tonija Džada (Tony Judt), veoma naglašavana uloga disidentskih intelektualaca u izvođenju i konsolidovanju “plišanih revolucija”, zapravo, relativno beznačajna. U knjizi “Posle rata: Istorija Evrope nakon 1945.” (Postwar: A History of Europe Since 1945), Džad ukazuje kako su se “partijski funkcioneri i birokrati za samo par meseci transformisali iz poslušnih pripadnika nomenklature u prefrigane operativce višepartijske politike… Njihov opstanak je zavisio od rekalibriranja političkih uverenja”.
Mađarska kao Fidesova kompanija
Do 2010. u Mađarskoj su bile uspostavljene osnovne institucije demokratije, nakon čega je krenulo njihovo sistematsko urušavanje koje je, po rečima poznatog ekonomskog teoretičara Janoša Kornaija, u velikoj meri već završeno.
On navodi da je do te, 2010. godine, privatna svojina bila dominantan oblik svojine u Mađarskoj, nakon čega je ponovo ojačao državni sektor. Tako je nacionalizacija privatnih penzionih fondova finansiranih iz obaveznih doprinosa nanela ozbiljan udarac “načelu poštovanja privatne imovine”.
Kako navodi Kornai, jača centralizacija i vertikalna hijerarhija nalik piramidi, sa vrhovnim vođom na njenom vrhu.
“Ispod njega, spremne da izvrše njegove naredbe, su njegove pristalice koje je on sam izabrao i koje mu duguju bezuslovnu lojalnost. Spuštajući se naniže, nailazimo na sledeće nivoe piramide: na svakom položaju nalaze se ljudi izabrani zbog svoje odanosti režimu. Naređenja u uslovima u kojima se poslušnost uzima zdravo za gotovo vezuju svakog podređenog za nadređenog. Jedino lider na vrhu ne zavisi ni od koga i jedino oni na najnižem nivou nikome ne naređuju. Svi ostali su i sluge i gospodari”, ističe Kornai.
Dakle, o položaju građana u ovoj piramidi se ne odlučuje na izborima, niti zavisi od principa stručnosti, odnosno meritokratije, već pre svega zavisi od uspešnosti u sticanju poverenja nadređenog – uslugama, laskanjem i nekritičkom poslušnošću.
Kornai precizira da ovde nije reč o “zarobljenoj državi” u kojoj grupa oligarha utiče na stvaranje poslovnog ambijenta prema svojim interesima, već Orban i njegovi najbliži saradnici odlučuju ko će ostati ili postati oligarh i koliku moć će dobiti.
U Mađarskoj se to zove “Fidesova kompanija” (Fidesz-közeli cég). Dakle, iza te fasade državne ekonomije, krije se u osnovi “burazerska ekonomija”.
Neliberalna država
Orban je, između ostalog, zaigrao na “trijanonsku traumu”, što od Prvog svetskog rata opterećuje istorijsku svest Mađara, koji svoju državu doživljavaju kao veliku silu, ali koja je posle raspada Austrougarske imperije ostala bez dve trećine teritorije i trećine sunarodnika koji žive u susednim zemljama.
Oko milion Mađara u drugim državama su dobili državljanstvo svoje matice učestvujući na sledećim izborima 2014. godine tako što su glasali za Fides. U međuvremenu, Mađarsku je napustilo oko pola miliona građana, uglavnom nezadovoljnih situacijom, koji neretko imaju problem da se registruju u diplomatskim predstavništvima u inostranstvu ako žele da glasaju na izborima u svojoj matičnoj državi.
Time je, po rečima Verner Milera, Fides promenio ne samo državu, ekonomiju, kulturu, već i ljude, odnosno biračko telo.
Po njegovim rečima, pouka koju je Orban izvukao iz poraza 2002. jeste da uspesi njegove vlade nisu na uverljiv način predočeni javnosti. Stoga je Fides preuzeo kontrolu nad javnim i većinom privatnih medija.
“Vlada je pored toga pokrenula kampanju protiv stranih banaka i lanaca supermarketa, nametnuvši im posebne poreze. Ovaj ekonomski nacionalizam je odvratio pažnju sa činjenice da Mađarska danas istovremeno ima najviši porez na dodatu vrednost (27 odsto) u EU i najniži porez na dobit (16), što teško da je u skladu sa ‘plebejskim vrednostima'”, naglašava Verner Miler.
Novim Ustavom ozvaničen je hrišćanski karakter Mađarske. Orban je saopštio tada da mu je cilj stvaranje “neliberalne države” koja počiva na vrednostima rada, porodice i nacije, nalik na slogan koji je koristila kolaboracionistička vlada maršala Petena u okupiranoj Francuskoj.
Potencira na direktnoj demokratiji, što podrazumeva česte manipulativne “konsultacije sa narodom”, kao što je nedavni referendum o odnosu prema migrantima, nasuprot “liberalnoj nedemokratiji” koju odbacuje.
Na upozorenja iz Brisela zbog kršenja principa vladavine prava, vešto je igrao na kartu ultradesničarske partije Joblik kao ozbiljnoj pretnji da dođu na vlast u Mađarskoj.
Proizvodnja neprijatelja
Na izborima 2014. godine nije uspeo da zadrži dvotrećinsku većinu u parlamentu, jer mu je opala popularnost zbog raznih korupcionaških skandala. Međutim, migrantska kriza 2015. godine je bila za Orbana “politički dar sa neba”, jer je zahvaljujući njoj postao evropski igrač koji je “prvi na liniji zaštite” od – kako je propaganda zvanične Budimpešte prikazivala a s čim su se slagali u mnogim evropskim prestonicama – ekonomskih migranata i muslimanskih terorista ubačenih među izbeglice.
Nenad Dimitrijević, profesor Centralnoevropskog univerziteta (CEU) koji je na udaru mađarskih vlasti, ističe da ona neprekidno proizvodi neprijatelje.
“Najlogičnijim se čini ono objašnjenje koje kazuje kako je Orban 2014. godine uočio pad sopstvenog i Fidesovog rejtinga, te se je dao u potragu za novim metama mržnje, kako bi se efikasnije predstavio kao zaštitnik nacije. Izbeglička kriza 2015. je odlično poslužila svrsi. No kad se tema ‘izbegličke pretnje’ izlizala, 2016. godine se zahuktao napad na ‘Soroseve organizacije’ kao eksponente liberalizma”, naglašava Dimitrijević.
Na prvi pogled je paradoksalno da je dan nakon konferencije za medije rektora CEU-a, uklonjen kip velikog marksističkog filozofa Đerđa Lukača. Dakle, “proteran” je marksista Lukač i, istovremeno, intenziviran napad na liberale sa CEU-a.
S druge strane, kako ističe profesor Dimitrijević, u centru Budimpešte “neproblematično” stoji bista admirala Mikloša Hortija, mađarskog lidera uoči i za vreme Drugog svetskog rata koji je blisko sarađivao sa Hitlerovom Nemačkom, a na desničarskim mitinzima se isto tako “neproblematično” viju crveno-bele zastave koje podsećaju na onu koju je koristila Partija strelastih krstova, koja je vladala Mađarskom 1944. i 1945. godine.
‘Plebejac’ sa 23 miliona dolara
U populističkom maniru, Orban sebe predstavlja kao autsajdera koji se bori protiv “sumnjivih elita”, koje su sa svojim “globalističkim” vezama pretnja narodu.
Pol Lendvaj opisuje Orbana kao često osvetoljubivog čoveka, nemilosrdnog u borbi za moć. Neguje imidž čoveka spremnog za borbu: strastveno voli fudbal i špageti-vesterne. Njegov omiljeni junak je osvetnik koga glumi Čarls (Charles) Bronson u Bilo jednom na Divljem zapadu, za koji kaže da je gledao bar 15 puta. Naglašava svoje “plebejsko” poreklo, tačnije da njegova porodica nije imala tekuću vodu, a da je za vreme raspusta radio na polju.
Nekoliko decenija kasnije, Orbanova porodica se našla na Forbsovoj listi sa bogatstvom od 23 miliona evra.
Lendvaj smatra da je Orban “najsposobniji i najkontroverzniji političar u modernoj mađarskoj istoriji”.
‘Viktator’ nije diktator
“Viktator”, kako nazivaju Viktora Orbana, po mišljenju Janoša Kornaija, nije diktator.
“Mađarska ima višestranački sistem, opozicione partije su legalne, postoje opozicioni mediji. Politički protivnici se ne hapse masovno, niti se likvidiraju. Mi znamo šta je prava diktatura jer smo je doživeli i ovo što sada imamo u Mađarskoj je nešto drugo. Ali Orban nije ni demokratski lider”, precizira Kornai, koji se sa svojih 91 godinu seća i vremena socijalizma pa i Hortijevog profašističkog sistema.
Orban crpi podršku javnosti koja ga doživljava kao beskompromisnog branioca mađarskog suvereniteta. Nakon slogana “Rusi, idite kući” i zaokreta prema Zapadu, Orban igra na kartu nezadovoljstva građana prema Zapadu, upoređujući naloge iz Brisela sa nekadašnjim “diktatima” iz Moskve.
‘Gulaš komunizam’
Osim nezadovoljstva građana korupcijom i izneverenih ideala, Kornai smatra da uzroke podrške Orbanu treba tražiti i pre 1990, tačnije u vreme “gulaš-komunizma”.
To je period nakon 1966. kada je Komunistička partija na čelu sa Janošom Kadarom omogućila izvesnu ekonomsku i političku liberalizaciju, kako bi zemlja postala konkurentnija na svetskom tržištu, ali se i dalje osećao stisak partijske kontrole.
Kornai navodi da je još dublji sloj istorijskog pamćenja koji utiče na današnju političku kulturu u Mađarskoj nacionalistička, rasistička, antisemitska ideologija autokratije iz Hortijevog perioda 1919-1945, sa spoljnopolitičkim prioritetom revizije komadanja Mađarske posle Prvog svetskog rata. “Kontradiktorne istorijske tradicije sežu vekovima unazad”, naglašava Kornai.
Sve to osnažuje Orbanov režim, koji Lendvaj naziva “firerovska demokratija”, u cilju naglašavanja centralizacije moći u njegovim rukama. Istovremeno, mađarski sociolog Balint Mađar naziva ovaj sistem “mafijaškom državom”, ukazujući da vladavina Fidesa nije povezana sa nekom političkom idejom, već da je reč o efikasnom mehanizmu da “politička porodica” pljačka zemlju pod okriljem svog “kuma”.
Lorinc Mesaroš, gradonačelnik Orbanovog rodnog mesta i jedan od njegovih najboljih drugova iz osnovne škole, nekada je bio nezaposleni polagač cevi, a danas peti najbogatiji čovek u zemlji. On je izjavio da su “dobri Bog, velika sreća i Viktor Orbán” doprineli njegovom uspehu.
Dokle će trajati Orbanov ‘paunov ples’?
Orban je 2018. godine pobedio na izborima po treći put uzastopno, osvojivši dvotrećinsku većinu u parlamentu, pa se mnogi pitaju gde je kraj njegovoj vladavini. Doduše, za njega je glasalo oko polovina građana koji su izašli na birališta, odnosno oko četvrtine upisanih birača, ali ubedljivu većinu u parlamentu ostvaruje izbornim zakonom koji favorizuje najjaču partiju, odnosno njegov Fides. I pomenuti kao i prethodni izbori su, prema oceni međunarodnih posmatrača, “slobodni, ali nepravedni”.
Orban, po rečima Verner Milera, dugo nije prelazio tri crvene linije: izbegavao je sukobe sa susedima oko mađarske manjine koje u njimaa žive, zatim nasilje na ulicama i otvoreni antisemitizam.
Policija nije intervenisala u proleće 2017. kada je desetine hiljada ljudi protestovalo zbog zatvaranja Centralno-evropskog univerziteta. Sloboda govora se ne guši otvoreno, već drugim sredstvima.
Tako je 2015. jednu od najvećih mađarskih levičarskih novina “Nepsabadšag” kupio sumnjivi austrijski investitor i one su ubrzo naglo ugašene – posle 60. godina rada – navodno iz finansijskih razloga.
Reč je o novoj metodi vladanja “plišanom pesnicom”, kako je nazivaju Sergej Gurijev (glavni ekonomista Evropske banke za obnovu i razvoj) i Danijel Treijsman (profesor Univerziteta Kalifornija).
“Novi autoritarni vladari radije blokiraju političke suparnike beskrajnim sudskim procesima, saslušanjima i drugim pravnim formalnostima. Nema razloga da stvaraju mučenike kad svoje oponente mogu da pobede tako što im troše vreme”, navode oni.
Po rečima Kim Lejn Šepel (Lane Scheppele), profesorke Univerziteta Prinston i savetnice u mađarskom parlamentu tokom 1990-ih, Orban je iskoristio zakone i tržište – dakle isti instrument koje je Zapad smatrao ključnim na početku tranzicije iz socijalizma u liberalnu demokratiju – da bi učvrstio svoju autoritarnu vlast. Ona je okarakterisala stanje u pravosudnom sistemu Mađarske kao “antiustavni ustav”.
Verner Miler dodaje da je usvajanje novog mađarskog ustava i Orbanovo preuzimanje pravosuđa – zbog čega je EU protestovala – obavljeno proceduralno korektno, “kao što se i očekuje od partije oštroumnih pravnika. A razlog gašenja liberalnih novina navodno je bio tržište, a ne politika”, ističe on.
Evropska unija, koja ne može da se saglasi ni oko jedne mere, često deluje jalovo i bespomoćno prema Orbanovim potezima, koji se hvališe da je izveo “paunov ples” reagujući na kritike iz Brisela. To znači da prihvata samo kozmetičke izmene svoje politike, a nastavlja “po svome”.
Po rečima Verner Milera, njegov režim je moguć ne uprkos već zahvaljujući EU, jer je Mađarska je na vrhu liste zemalja sa najvećom dobijenom pomoći iz evropskih fondova. To znači da EU finansira svog najglasnijeg unutrašnjeg neprijatelja, iako tvrdi da su mu bliži političari u Astani, prestonici Kazahstana, nego oni iz Brisela.
Štaviše, Orban optužuje EU da nepoštuje mađarski suverenitet slanjem supervizora, te da trećina evropskih fondova dodeljenih Budimpešti odlazi na plate “stranih stručnjaka”, umesto ugroženim mađarskim građanima. Stoga traži da se inspektori iz Brisela plaćaju u skladu sa zaradama državnih službenika u zemlji domaćinu.
Pitanje je da li je političare poput Orbana moguće smeniti na izborima, odnosno da li su spremni da mirno odu.
Lendvaj upozorava da su tajkuni prisvojili ogromne zemljišne posede, bez presedana u Evropi što je, kada je reč o mirnoj demokratskoj tranziciji, “još gore od novca sakrivenog na Karibima”.
Fides je, po mišljenju Janoša Kornaija, pripremio mehanizam koji gotovo onemogućava opoziciju da preuzme vlast, čak i ako pobedi na izborima.
Naime, 32 ključna zakona se mogu izmeniti samo dvotrećinskom većinom u parlamentu, koju je gotovo nemoguće ostvariti bez Fidesa. Istovremeno, mandati ključnih funkcionera kao što su predsednik, guverner narodne banke, sudijski savet traju duže nego parlamentu, tako da ostaju “čvrsto ustoličeni” čak i kada opozicija pobedi.
Takođe, Fiskalni savet, koji je imenovala sadašnja vlada, nastavlja da funkcioniše čak i u slučaju njenog izbornog poraza. Ovo telo ima ne samo savetodavnu ulogu, već i pravo veta na budžet koji bi predložila nova vlada. U tom slučaju, predsednik države bi morao da raspusti parlament i raspiše nove izbore.
“Drugim rečima, nekoliko pažljivo izabranih ljudi lojalnih sadašnjoj vlasti mogli bi da obore narednu vladu. Sve to dovodi do logičnog zaključka da bi verovatno bilo veoma teško smeniti vlast na izborima. U tom smislu je proces skoro ireverzibilan. Istorijsko iskustvo pokazuje da autokratiju može oboriti samo ‘zemljotres’ koji uzdrmava same temelje sistema”, smatra Kornai.
Bez obzira na to, kako ističe Verner Miler, Mađarska čije je istorijsko iskustvo traumatično, moraće pre ili kasnije da se suoči i sa godinama protraćenim na kleptokratiju u bojama nacionalne zastave.
- Dragan ŠtavljaninOd 1994. dopisnik Radija Slobodna Evropa iz Beograda, a od 1999. radi u redakciji u Pragu. Autor je knjiga Hladni mir: Kavkaz i Kosovo i ‘Balkanizacija’ Interneta i smrt novinara.
- [email protected]
RSE
